1 Repetitiones Variae, p. 605.

2 Sur cette notion Robert Villers, La justice retenue en France, Paris, Les Cours de Droit, 1969-1970. Egalement Jacques Krynen, « Réflexions sur la justice dite retenue », Le gouvernement des communautés politiques à la fin du Moyen Age, Entre puissance et négociation : Villes, Finances, Etat, Actes du colloque en l’honneur d’Albert Rigaudière, Corinne Leveleux-Teixeira, Anne Rousselet-Pimont, Pierre Bonin et Florent Garnier (dir.), Paris, 2010, p. 523-531.

3 Voir André Viala, Le Parlement de Toulouse…, op. cit., p. 455-462.

4 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 262-284.

5 Nous avons déjà noté que la repetitio date de la période berruyère de notre auteur, soit entre 1527 et 1533, alors que la première édition des Commentaria in constitutiones date de 1549.

6 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 263 § 9: «Secundo quid sit evocatio? Respon. est causae pendentis coram inferiore, ad principem, vel alium superiorem, legitime facta revocatio seu translatio. Primo dicitur causae pendentis: quia decisa causa non evocatur, nec lis, quae non est, evocari potest […] Coram inferiore ideo in definitio dixi: quia si coram superiore agitaretur causa, & ille non recognosceret alium, non posset ab eo causa evocari, sicut nec appellari […] Item dicitur ad principem, quia Papa & princeps solent ad se evocare, & nemo ab eis […] Dicitur etiam ad alium superiorem, quia etiam extra principem is qui revocare iudicem potest, evocare causam ab eo non prohibetur […] Legitime dicitur, quia si ius refragetur, fieri non poterit evocatio.»

7 Repetitiones Variae, p. 79, Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 265: «Quinto, cui evocare sit liberum? Respon. in hoc regno principi nostro Christianissimo causam suis coram iudicibus pendentem quibuscunque ad se evocare liberum est : quia iudicium solvitur vetante eo, qui iudicare iusserat […] Nam sicut ex causa ab officio removere potest, ita interdicere unam causam […] quia is potest regulariter destituere, qui potest instituere […] & sicut mandare iurisdictionem, vel non mandare est in arbitrio suo, ita adimere mandatam.»

8 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 266 §: «Item parlamentum causas coram baillivis, vel seneschallis pendentes non evocat: tum quid ipsa possint solum per appellationem ab eis cognoscere, & baillivi non habeant iurisdictionem ab ipsis: tum quod evocatio est maximi imperii: ideo rex sibi in hoc regno reservavit.»

9 Repetitiones Variae, p. 80 col. 2: «Si nec parlamentum causas coram a Ballivis indecisas, vel seneschallis advocat, sine literis regis, cum ista sint maximi imperii. Ideo rex sibi reservavit.»

10 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 266 § 49: «Si tamen ab interlocutoria appelletur ad senatum. si illa appellatio decidi non possit sine principali causa: tunc parlamentum sine literis instantiam coram seneschallo, vel baillivo, seu alio magistratu pendente seculari evocat, & ius dicit: ita centies fieri audivi in curia Paris. suprema.»

11 Treze livres des Parlements de France, édition de Genève, 1621, p. 1165.

12 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 266: «Item concludendo dico tunc superiorem posse causam evocare ab inferiore, quando idem habet iurisdictionem ab eo, alioqui non.»

13 Repetitiones Variae, p. 87. Rebuffe se fonde sur D 5, 1, 58. Expression également présente en Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 265 : « Et non solum princeps, sed etiam quilibet alius superior in eadem specie iurisdictionis potest causas coram suis pendentes iudicibus ad se evocare »

14 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 263: «Item dicitur ad principem, quia Papa & princes solent ad se evocare, & nemo ab eis».

15 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 265: «Unde Comes, Dux, vel Baro, vel alius dominus, qui iudices vel baillivos constituit, ab illis licite causam evocare poterit ea ratione quod eos in totum ex causa destituere, & sic pro parte potest

16 Rebuffe vise son Tractatus celebris de auctoritate sacri magni concilii et parlamentorum regni Franciae, fol. 39, mais l’édition n’est pas précisée. Rappelons sur ce texte le travail de Patrick Arabeyre, « Aux racines de l’absolutisme : Grand Conseil et Parlement… », art. cit.

17 Rebuffe renvoie à un Consilium 92.

18 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 266: «Poterit tamen superior per appellationem, licet non possit evocare, praecipere inferiori, ut intra certum tempus causam decidat & definiat […] Nos tamen in Francia solemus impetrare literas a cancellaria, quibus praecipitur illi magistratui, ut causam determinet & decidat intra tale tempus.»

19 Sur le sceau on peut se référer à Claude Jeay, « Du sceau à la signature. Histoire des signes de validation en France (XIIIe-XVIe siècles) », PTEC, 2000, p. 165-171, et à Robet-Henri Bautier, Chartes, sceaux et chancelleries. Etudes de diplomatique et de sigillographie médiévale, Paris, Ecole des Chartes, 1990, 2 vol.

20 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 264-265: «Quarto quomodo evocatio facienda sit? Respon. qui vult impetrare evocationem primum omnium oportet, ut supplicationem porrigat (quam libellum vocat imperator. in l. 1. C. de precib. impera. offerend.) per libellorum aliquem magistrum, vel alium Regi, vel illi a quo evocationem impetrare desiderat, in qua narret causam, vel causas, ob quas evocationem petit: quia petitio est prima & primo fieri debet, dicit imperator: ut congruum responsum accipere possis, infere pacti exemplum […] Secundo de causa, vel causis allegatis inquirendum erit an verae sint: quia non sufficit dicere, sed probare oportet. […] Tertio probationes & omnia ostenduntur Regi, seu interiori consilio, quae causae, si probatae fuerint, Rex evocationem concedere solet: ex causa enim subveniri princeps solet, sicut olim praetor […] Quarto post evocationis concessionem literae a secretariis fiunt, in quibus hae causae exprimuntur, alioqui non valent: ut inferius dicetur. Quinto literae sigillo muniendae sunt a cancellario, qui hoc casu non solet sigillum recusare, quia ad consilii deliberationem videt hoc conclusum esse: & ipse ex officio conclusionem consilii in quo interesse potest sequi debet»

21 Repetitiones Variae, p. 84: «Decimaquinta conclusio, princeps non evocat nisi expresse sit appositum verbum, Evocamus, sed concedendo alias literas, videtur procedere secundum naturam negotii, ut si concedat literas in causa appellationis, videtur concedere secundum naturam appellationis […] Notandum est tamen, quod si in supplicatione pars peteret evocari causam, & postea Papa aut princeps signat illam supplicationem, Audiat talis & citet ut petitur, videtur se referre ad formam petitionis, & sic videtur evocare. Sed in literis debet exprimi illud verbum, Evocamus».

22 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 263: «Item si princeps delegat causam, alicui videtur adimere a primo iudice, qui cognoscebat, & advocare tacite […] & quid inter evocationem expressam & tacitam, dicam in differentiis inferius inter appellationem & evocationem: & hoc est notandum in Francia, quia saepius princeps iudicibus certis causam comittit, quos commissarios vocant: & illi omnibus aliis praeferuntur, quia specialiter commissi sunt, alii generaliter […] & tunc in literis solet exprimi verbum evocamus, tamen si non exprimeretur evocatio, tacite fieri censetur.»

23 Sur le « propre mouvement » voir Sophie Petit-Renaud, « Faire loy » au royaume de France, op. cit., p. 262-268.

24 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 263: «Adhaec dicendum est quod dupliciter sit evocati, videlicet motu proprio, & ad partis petitionem. Motu proprio sit, quando citra partis petitionem fit: & haec solet fieri, quando agitur de episcopatu, abbatia, vel de alia magna re, vel de causa parium Franciae, aut de alio habente favores, tunc magno Regis consilio committi solet […] vel alteri curiae parlamenti, aut iudicibus quibus principi videbitur, & in hoc certa non potest assignari regula: quia pro ratione voluntas.»

25 Insérée au Code en C 3, 15.

26 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 266: «Sed ego non impono legem principi, unde quando vult, hoc potest, tamen de honestate non debet evocare sine causa. per cap. penul. de iura. calum? & ibi Panor. hoc docet in primo no. unde vini teneri, quod si parlamentum gravaverit partem in duobus arestis interlocutoriis poterit princeps illam principalem causam ad se evocare, quia verissimile est, quod & in principali gravabit, postquam bis ita factum est […] & sic concessum fuit a cancellario, ut a iudice Maxilien. mihi relatum extitit. & facit cap. primum. de dilatio. ad quod deberent advertere parlamenta Franciae, ne etiam in minimo aliquem gravent.»

27 X, 2, 7, 6, Quum causam.

28 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 266: «Unde […] principem cum causa, vel sine causas in parlamentis quibusque pendentes evocare posse: quia vani capitis est existimare superiorem non posse praecipere, nec evocare sine causae cognitione […] & Barba. docet in cap. si quando. per illum text. col. 2. de rescri. & quod Rex Franciae causas, in parlamento Paris. pendentes evocare possit, consiluit Ias. consil. 144. […] sed sicut princeps non debet alicui auferre dominium sine causa […] alioqui instar pueri esset qui nunc daret, & statim auferret.»

29 Clem, 1, 3, 2.

30 Sur C 11, 54, 1.

31 Rebuffe vise VI, 3, 23, 4 Quoniam.

32 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 265: «Sexto literae sic impetratae praesentantur illi, coram quo causa pendet, puta parlamento, vel curiae Generalium iustitiae, vel magno conslio: & ab eo tempore manus illorum sunt, & ora ligata, ut inferius dicetur, ut non possint amplius de illa causa cognoscere. Septimo acta coram primo iudice facta deferuntur ad iudicem, seu parlamentum, cui causa post evocationem commissa est, ut iudicent: & alia fiunt necessaria, de quibus inferius. Ultimo alia agenda describuntur inferius, artic. 2. in literis. reg. primis. ibi videre licebit.»

33 Repetitiones Variae, p. 82-83: «Decima conclusio, Quicquid attentatur per inferiorem post causae advocationem, est ipso iure nullum […] Quia non debet esse tam audax inferior, ut post evocationem se intromittat […] Undecima conclusio, parlamentum a quo evocatur causa, vel alius, ante receptionem, & praesentationem literarum non dicitur habere notitiam advocationis, & nisi pars opponat, licet aliunde sciverint esse iam emanatas evocationis literas […] Et ideo non erit nullum quod fuerit per eos factum ante literarum intimationem, & praesentationem […] Praesumitur tamen semper ignorantia ante literarum praesentationem.» Egalement Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 264: «Et per istam evocationem motu proprio factum revocatur iurisdictio iudicis cognoscentis si ignoraret dictam evocationem […] Contrarium tamen servatur in Francia, inqua nullae literae ligant, vel paucae admodum ante intimationem: & hoc etiam docent Feli. & Dec. in d. c. caeterum. col. 3. de rescript. dicentes non invenire hunc motus proprii effectum, ut ante intimationem evocatio locum habeat: nec gesta a iudice a quo evocatur causa, sunt nulla: antequam fuerit illi praesentatio evocationis facta, & ita vidi servari: quia non est verissimile principem evocantem velle afficere ignorantes […] Ideo non imponetur ante evocationis praesentationem. […] Ego tamen putarem in hoc casu ante literarum & voluntatis evocantis intimationem valere gesta per iudicem a quo, per ea quae proxime dixi in clausula motus proprii: & istud servatur in Francia, quicquid in contrarium dicatur, ratio est: quia ante praesentationem & receptionem literarum, & voluntatis evocantis non dicitur iudex cognoscens habere notitiam evocationis […] & ideo ignorans non obligatur: ut superius dictum extitit: & sic non erit nullum, quod interim factum erit, etiam post evocationis concessionem, nisi fuerit intimata […] & evocatio antequam appareat, perinde est, ac si non esset, unde intimatione opus est.».

34 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 264: «Nec valeret constitutio curiae, si diceretur nullam debere impetrare evocationem, nisi fas curiae ostenderit, & curia admiserit, aliter decernebat evocationem nullam, & partem mulctandam: quia iuri principis derogaret & inferioris constitutio contra legem superioris non valet.»

35 Voir Jacques Krynen, « Réflexions sur la justice dite retenue », art. cit., p. 525.

36 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 267: «Septimo quaero quae causae allegari ad obtinendam evocationem possint? Respon. causa publica: ut superius dixi in proxima quaest». Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 263: «Motu proprio sit, quando citra partis petitionem fit: & haec solet fieri, quando agitur de episcopatu, abbatia, vel de alia magna re, vel de causa parium Franciae, aut de alio habente favores, tunc magno Regis consilio committi solet.»

37 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 720.

38 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 267: «Secundo potest allegari susitio notab. utpote si quis litiget contra praesidem alicuius curiae: quia ubi caput est suspectum, potest consilium recusari, sic & curia: ut decidunt interpretes […] Ego saepius vidi unum praesidem recusatum, tamen in locum illius alter pro tribunali ius dicebat, & curia non ob hoc recusabatur, quicquid scribant. doct. Item si recusaret consiliarios propter causam similem illorum: ut si in parlamento Paris. ageretur de aliqua nominatione alicuius consiliarii illius curiae […] Ideo solet tunc magnum consilium de hac cognoscere. Idem si recusaret consiliarios propter suspicionem, affectionem, vel causam unius pendentem in illo parlamento, & alii non remanerent in numero sfficienti ad conficiendum arestum […] sed cum hodie sit consiliariorum ubique sufficiens numerus, hoc vix allegari potest […] Praeterea si sit discordia inter duo parlamenta, quia forte agitur de limitibus utriusque: tunc Rex etiam proprio motu processum evocabit ad magnum consilium, cui spectat cognitio, ad quod istorum parlamentorum cognitio pertineat, & postea illam remittit causam ad illos, ad quos videt cognitionem spectare».»

39 C’était un lieu commun depuis longtemps que d’estimer que le roi ne prenait de mauvaises décisions qu’à cause d’une mauvaise information, puisqu’il était présumé ne vouloir que la justice. Cf. Jacques Krynen, L’empire du roi…, op. cit, p. 220 et suivantes.

40 Sa phrase exacte est la suivante : « sed haec arbitrio eorum relinquuntur, quibus caussae istae videndae committuntur : qui si caussas approbent, Regique ; suadeant iustas & bonas esse : illas tunc rex approbat ». Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 269 § 91.

41 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 269: «Decimo quibus ex causis evocatio annullari possit? Respon. primo, quando falsa causa est principi allegata: & princeps ea motus evocationem concessit. Certe annullabitur illa evocatio veritate comperta. Nam semper literae intellibi debent, si preces veritate nitantur. […] Idem si litis pendentia in evocationum literis non exprimatur: quia verisimile est, quod si princeps litem pendere scivisset, & coram quibus, causam non evocasset. […] Et eidem dicerem, si alia tacita vel expressa sunt, quae potuissent monere concedentem ad denegandum dictam evocationem. ca. super literis. de rescript ubi plene iurium interpretes, vel si de levi hoc princeps non concessisset.[…] Quia haec evocatio est odiosa: ergo restringenda […] tum quia tollit praeventionem […] tum etiam quia tollit illud, de qua re cognovit iudex de ea pronunciare debet […] nec videtur voluisse princeps in scius preiudiciare processui agitato inter partes […] Nam hoc cedit in contumeliam illius iudicis, qui iam de causa cognoscere coeperat. […] & si pars causa statum expressisset, evocationem non obtinuisset, vel non ita de levi […] Expressa enim tunc fieri mentio dicitur, quando sustantialis tenor processus, & qualitates personarum, iudicum adversariorum quoque, si plures sint, ac res, de qua est controversia, expressae sint. […] Et in hoc certa non potest dari doctrina, quid specialius exprimi debeat: sed haec arbitrio eorum relinquuntur, quibus causae istae videndae committuntur: qui si causas approbent, Regique suadeant iustas & bonas esse: illas tunc rex approbat: quae si postea facta evocatione probentur falsae, literae evocationis nullius momenti pronunciabuntur: & pars in expensis condemnabitur».

42 Cf. supra Chapitre IV.

43 Cf. infra Chapitre VII Section 1, § 3.

44 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 269-270: «Undecimo videndum est quae sit differentia inter appellationem & evocationem? Respon. Primo differt evocatio ab appellatione. Nam evocatio tam motu proprio quam ad petitionem partis concedi potest […] Appellatio vero ad partis tantum petitionem: nam oportet quod verbo pars appellet […] & sine partis appellatione Rex non concedet literas appellationis, quas relevamenti literas pragmatici vocant: & nunquam vidi motu proprio clausulam in literis appellationum expressam. Nec obstat l. non tantum. ss. de appella. quia ibi ad tertii petitionem, sed non motu proprio emissa & cum agatur de favore condemnati, videtur ipse appellare, quia qui per alium & c. l. 1. § decessisse. ss. de vi & vi arma. & sic ibi ad petitionem fit, videlicet tertii, & illi concedentur appellationis literae: & ille ad mulctam condemnaretur, si declararetur perperam appellatum esse. Secunda differentia evocationis literae non solent dari, nisi per Regem, cum sint meri imperiimacimi […] & etiam odiosae […] & hoc sibi reservavit Rex. in rubr. du droit Royal. Sed concedi appellationis literas per parlamentum audivi, & hoc cancelario recusante sic, les gens tenans le parlement, & c. quia cum appellatio sapiat defensionem […] Ideo est favorabilis […] & olim quando cancellarius recusabat literas parlamentum supplebat: ut in libris curiae patet. Sed hodie curiae sunt timidae, etiam relevare possunt per supplicationem sine literis: & bonum esset quod fieret in causis brevibus quae non excedunt decem libras, & in causis favorabilibus, & in interlocutoriis in civitate prolatis, in qua est parlamentum: quia etiam quibus iudex & magistratus concedit literas appellationis, quando ad eumr appellatur, etiam baillivus Minsisoessulani, quando appelatur ad eum a iudice vindemiarium».

45 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 270: «Tertia differentia est, evocatio totam causam devoluit ad superiorem […] appellatio vero ab interlocutoria non devoluit, nisi illum art. super quo est appellatum, ideo causa remitti solet ad iudicem a quo si male appellatum fuerit […] ibidem, si autem bene appellatum fuerit, iudex appellationis causa principalem retinet, ut ibi, quod est verum in curiis ecclesiasticis, secus in secularibus, quae solent remittere ad eandem curiam, a qua fuit appellatum, tamen ut alius iudex cognoscat, quam ille qui male iudicavit […] Quarta differentia est, evocatur causa lite pendente […] appellatur autem ea finita, aut saltem aliquo articulo, vel comminatione».

46 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 270-272: «Quinta differentia, quando appellatio est deferta, iurisdictio reddit ad iudicem, a quo est appellatum […] & hoc desertionis per iudicem ad quem facta: licet per leges regias non requiratur. […] Idem iuris est renunciatum appellationi fuerit […] & haec renunciato impune & sine literis regis intra octo dies fieri potest […] Diversum est in evocatione semel facta & intimata: nam licet deserta sit per partes, nonquam tamen causa reddit ad illum iudicem, vel senatum, a quo evocata est sine remissione principis, vel magni consilii […] Ideo si causa a principe committatur decidenda alicui, & ille moritur, non reddit ad ordinarium, nec amplius de eadem cognoscet […] Item si delegatus proferat sententiam nullam […] quod intelligo, quando res non esset integra, quia iam ille coeisset cognoscere, cui causa commissa fuit. […] Si vero non incoepisset cognoscere, ne detur ei qui delegationem impetravit, malignandi occasio: aequum & iuridicum est, ut ordinarius possit cognoscere. […] & maxime quando non fuit intimata iudici cognoscenti, vel fuit notificata, sed non factum praeceptum, ut amplius de causa non cognosceret. Nam post praeceptum difficile est, ut is cognoscat si princeps ad eum illam causam non remittat, vel alius potestatem habens. […] Sexto attentata post evocationem revocantur […] Sed in appellatione ab interlocutoria non: nisi veram & iustam causam appellationis esse constiterit […] Septima differentia est, quia expressa facta evocatione non potest is, a quo causa est evocata, de ea cognoscere, etiam quoad tertium […] in evocatione tamen tacita quam superius notavi, potest cognoscere is, a quo causa est evocata […] Item post expressam evocationem non valet processus, etiam si pars non opposuerit, secus in tacita. […] Item tacita non annulat processum factum per iudicem ignarum evocationis. […] Octava differentia, appellatio frivola de iure non devoluit, si ei non deferatur […] licet omni appellationi in hoc regno propter superioris authoritatem deferatur […] Diversum est in evocatione facta etiam sine causa, quae statim devoluit […] Ideo haec magis suspendit, quam altera: quia altera in iure consistit, id est non valet nisi fuerat iusta, haec vero in facto, id est, an princeps eam admittat […] item quia evocatio habet voluntatem superioris inhibentis inferiori, ne amplius de causa cognoscat. […] Nona, quando causa evocatur ab aliquo, potest ad eum remitti: & solet hoc fieri, quando agitur de contentione iurisdictionis circa limites territorium, & resortuum. ut supra dixi: quia nihil tam naturale & c. […] secus in appellatione, quae semel emissa prohibet causam ad eum, qui gravavit, remitti […] Decima, facta appellatione iudex a quo potest in illa causa recusari, & appellans est exemptus a iudice a quo […] & secundum consuetudines, aliquorum locorum est exemptus, etiam in omnibus causis: licet de iure in illa tantum causa, in qua potest recusari. In evocatione autem non poterit recusari, si princeps causam ad illum remittat praetextu illius evocationis. […] Evocatio vero venit ex facto principis, & non ex culpa eius a quo evocatur communiter: ideo non est quod recusetur, nec reperitur iure cautum […] intelligerem tamen nisi ex causa recusationis, vel suspicionis fuerit causa evocata. & illa adhuc duret: quia tunc princeps ad illum non deberet remittere: nam durum est coram suspecto iudice litigare […] nec tollit princeps iudicis recusationem, nisi ex certa scientia […] & ibi addidi quod tamen facere non debet. Undecima, quicquid fit per evocationem ab illo a quo est causa revocata, etiam in accessoriis est nullum. d. cap. ut nostrum, secundum verum intellectum: quia princeps evocando videtur omnem iurisdictionem ab illo, quoad illam causam adimere […] Ideo possessor lite evocationis pendente non poterit uti sua possessione […] Intelligendum est, quando utendo fieret praeiudicium negotio principali […] in appellatione diversum est: quia non impeditur denunciatio, & publicatio excommunicationis, vel alia consecutiva ad praecedentem sententiam cap. pastoralis. §. verum. & cap. constitutis. in. 2. de appella. glo. in cap. si eo tempore. de electio. lib. 6. quod non servatur in hoc regno: quia post inhibitionem superioris inferiori intimatam, non audet ipse quicquam moliri in praeiudicium appellationis, nec etiam in accessoriis & consecutivis. Ut audivi saepius pronunciari […] Imo nec ante inhibitionem a diffinitiva post appellationem non audent in hoc regno iudices quicquam attentare, etiam in consecutivis, ita quod extinguitur iudicatum de praesenti […] Duodecima, post evocationem emissam iudex a quo etiam de consensu partium non potest sine expressa remissione de causa se intromittere […] Intelligo postquam erat intimata, vel erat apposita clausula irritans […] sed contrarium est in appellatione postquam iudex de partium consensu cognoscit. […] Decimatertia, valet appellatio, licet tenor sententiae, in ea non inferatur l. si. C. de praecib. impera. offer. l. 2. C. de appella. secundum unam lecturam, si tamen iudex ad quem velit, videre sententiam, & petat sibi edi iuxta l. argentarius. § edi. ss. de edend. & appellans non possit habere exemplar iudex in eum casum duplici potest uti remedio. Primo si appellatus sit praesens, eum interrogabit, an sit lata illa sententia, & si confiteatur, iam constabit de illa, nec aliter sententiam edere oportebit: si vero neget, imponetur ei silentium, & ut ea amplius non utatur […] si pars nolit respondere, pro confesso habebitur […] Secundum remedium est, quia si non sit adversarius, ut in processu inquisitionis: iudex pronunciabit conditionaliter, si appareat aliqua sententia, eam confirmo, vel infirmo, secundum quod videbitur ei ex actis faciendum […] sed evocatio non valet: nisi tenor processus, & status causae exponatur […] aliae sunt differentiae multae, quas studiosus poterit hîc addere. Nam per istas & evocatio, & appellatio recte intelligi poterunt.»

47 Rebuffe vise Jean d’Imola, sur X, 1, 41, 4, Ex literis abbatis et C 1, 19, 2.

48 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 272: «Postremo notandae sunt differentiae inter evocationem & supplicationem, de qua in tracta. seq. dicetur. Primo finita lite non sit evocatio […] quia non potest evocari, quod non est. […] Suplicatioautem post litem finitam fieri solet […] Secundo evocatio sit lite pendente, & non ante cap. ecclesia. in 2. ut lite pendente. sed supplicatio de qua in d. authen. quae supplicatio non sit ante litem, nec ea pendente regulariter l. 2. C. ut lite pen. c. penult. extra. illo titul. quod limitat ibi Bald. co. ultim. nisi ut sibi fiat copia actorum, secundo ut ei detur exemplum pronunciationis: tertio ut praecipiatur iudici negligenti, ut procedat: quarto quod ei associetur alius, si erat suspectus […] Sed in illis casibus non loquimur de supplicatione, id est de erroris propositione, sed de alia supplicatione, quae potest fieri & in principio litis, & in medio, & in fine […] Tertio evocatio motu proprio fieri potest: ut supra dixi in prima differentia inter appellationem & evocationem: supplicatio vero sit ad partis petitionem […] Quarto evocatio aliquando sine causa sit, ad beneplacitum principis […] supplicatio vero sine erroris propositione fieri non est solita […] Quinto post supplicationem sententia seu arestum mandari potest executioni […] diversum in evocationem: nam cum principale non sit decisum, exequi non potest, alioqui diceretur […] Sexto post supplicationem non probans errorem debet mulctari: ut inferius, in ordina. reg. patet: quia supplicans est in culpa allegando errorem, qui non est, secus in evocatione, cum facto principis fiat, & beneplacito: ut supra dixi, ob id non potest culpa adscribi principi, cur illam concesserit: si tamen ex falsa causa facta fuerit, solet procurans evocationem condemnari ad expensas, damna, & interesse: ut inferius dicetur. Septimo antequam supplicationem quis ex causa erroris obtineat, oporte deponere sex viginti libras per legem regiam […] Imo hodie centum quadraginta libras per leges novissimas, quas inferius videbimus. Sed hoc in evocatione non procedit, quia ex mera principis liberaliter procedit: & in ea hoc non est statutum, ideo nullam huius rei esse poenam […] Octavo in possessorio non supplicatur: ut inferius patet in ordi. reg. sed causa possessorii bene evocatur […] & quotidie videmus evocationes has in beneficiorum possessoriis fieri. Nono supplicatio non suspendit processum causae antequam intimetur […] secus in evocatione: ut supra declaravi, quando habet clausulam irritantem, aut alias ut dixi. De iure tamen in forensi iudicio, hodie idem est in evocatione sicut in supplicatione […] Decimo supplicatio eisdem praesentibus iudicari solet, a quibus arestum est prolatum […] quia melius est sipsum corrigere, quam ab alio corrigi spectare […] evocatio ex causa supplicationis concessa communiter tractatur in alio parlamento, quam in illo a quo est evocata, vel in magno consilio. […] Undecimo supplicatio non solet concedi nisi semel […] Evocatio quoties principi placet […] quia semel discusso de errore, cessat causa supplicationis […] ergo cessabit effectus, sed in evocatione non, quia poterit esse quod adhuc non est lata sententia, & de novo venit recusatio ad notitiam partis […] Duodecimo supplicationem solus princeps admittit […] evocatio bene potest concedi per quemlibet superiorem in eadem specie iurisdictionis […] Aliae multae differentiae, quae hîc addi possunt, sed his nunc contentus ero, per quas materia facile percipi poterit.»

49 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 329-366.

50 Rebuffe désigne un article 2 et donne le texte « Item que les lettres du Roy soyent receües begnignement » mais nous n’avons trouvé aucune ordonnance de Philippe le Bel contenant un tel texte en l’article désigné.

51 Montils-lès-Tours 1453, articles 66 et 72.

52 Lyon 1510, article 54 et Montils-lès-Tours 1506 article 125.

53 Villers-Cotterêts 1539, articles 112, 170 et 171.

54 Sur cette question on pourra se reporter à Jean Gaudemet, « L’empereur interprète du droit », Festschrift für Ernst Rabel, II, Tubingen, 1954, p. 170-203. Sur la théorie du rescrit en droit canonique, voir Gabriel Le Bras, Charles Lefebvre, Jacqueline Rambaud, Histoire du Droit et des Institutions de l’Eglise en Occident, T. VIII, L’Âge classique (1140-1378), sources et théorie du droit, Paris, 1965, p. 465-486.

55 Le parallèle apparaît bien dans la thèse de Jean-Pierre Coriat, Le prince législateur. La technique législative des Sévères et les méthodes de création du droit impérial à la fin du principat, Rome, Ecole française de Rome, 1997.

56 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 329: «Interim, ut facilius haec intelligi materia possit, nosse oportet scriptum hîc, vel rescribere, non accipi pro reddere, seu restituere, vel renunciare, ut Budaeus ait in l. si vir uxori. ss. de praescrip. verb. Sed rescribere idem est quod per literas quicquam concedere, iubere, mandare, vel statuere.»

57 Cf. supra Chapitre I.

58 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 330: «Secundum quaesitum fuit, quare dicatur rescriptum? Resp. iuris interpretes dici ius iterum scriptum: sed non video, quod rescriptum, sit ius, sed pro iure habetur: nam quod principi placuit, legis habet vigorem, sed non dicit esse ius […] Et in hoc decepti fuere iuris interpretes dicentes voluntatem principis esse ius, quod videtis non esse verum, sed voluntas principis per rescriptum patefacta servabitur sicut lex quia voluntas principis legis habet vigorem.»

59 Ibid.: «Ego non curo unde dicatur, quia nullius vel admodum parvae est utilitatis. Nam si rescriptum quasi rursus scritum dicas, hoc habita ratione supplicationis partis, pars autem scribit Regi supplicationem, & Rex illam rescribit, & quia rescribitur narratio, & supplicatio partis, ideo forte rescriptum dictum fuit. Videte & iudicate: nam in quolibet fere rescrito est narratio partis & Principis concessio, ut inverius dicam.»

60 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 329: «Primo videndum est, quid sit rescriptum. Panor. in rubr. de rescript. describit, verius quam definiat, quod proprie est id, quod scribitur ad observantiam iuris communis, ut quando princeps committit causam decidendam inter aliquos […] hoc etiam antea docuerunt Bart. & alii in l. si. ss. de constit. prin. Sed illa l. falso. Hoc mihi non probat, ibi, cum ea, quae ad ius rescribuntur perennia esse debeant.»

61 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 330: «Ideo ergo noviter sic definio, Rescriptum est principis concessio, per litteras authenticas legitime facta. Primo in definitione dicitur, principis, haec dictio comprehendit quemlibet primum locum capientem, qui rescribere possit […] Et ideo debet contineri sub hoc principis verbo Papa, Rex & quilibet alius, qui rescripta concedere potest. ut per totum titulum. de rescript. patet, in decretal. & inferius, quaest. 6, ubi dico etiam per cancellariam concedi posse, sed nomine principum. unde princeps dicitur hoc concedere: & concessiones inferiorum vix dicuntur rescripta, sed literae excommunicationis, literae citatoriae, vel inhibitoriae.»

62 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias,, p. 332: «& duplex est cancellaria in hoc regno, magna & parva. Magna est, in qua praeficitur magnus Regis Franciae Cancellarius, & ista Cancellaria in magnis & arduis rescribit, & generalibus negotiis & per totum regnum. Altera est parva Cancellaria huius respectu, quia solet tantum concedere ea, quae non sunt ardua, & ubi opus non est expressa Regis concessione, & generali per totum regnum. Nempe Rex Franciae in quolibet Parlamento Cancellariam ad concedenda iustitiae rescripta instituere, & uni, qui vices Cancellarii sustineat, sigillum commitettere solet, ut in hoc tit. patet. Et pro literis iustitiae non est necesse recurrere ad Papam, vel Regem, sed ad Cancellarium, vel vicecancellarium, qui sine alio speciali mandato literas concedit, quia praefectus est iustitiae.[…] Sed non est omittendum, quod una Cancellaria non concedit literas nisi in sua provincia, ubi constituta est, & ut dicitur, in ressortu illo. Nec potest Tholosanus literas impetrare a Cancellaria Parisien. ut rescindatur contractus a iudicibus Tholosanis, seu alias. Nempe quaelibet Cancellaria debet esse contenta sua provincia, & iurisdictione. Et sicut parlamentum constitutum est hominibus suae iurisdictionis, & ressortus, ita & Cancellaria, alioqui una concederet, & altera negaret, & sic mutuo se impedirent, & cofunderetur iurisdictio».

63 Sur la chancellerie, Lucien Perrichet, La grande chancellerie de France des origines jusqu’à 1328, thèse pour le doctorat, Paris, 1912 ; Georges Tessier, « L’activité de la chancellerie royale française au temps de Charles V », MA, 3e sér., 9, 1938, p. 14-52, 81-113 et du même « La chancellerie royale d’après l’ordonnance cabochienne (1413) », MA, 1963, p. 679-690, Lucie Calisti, « Un chancelier de France sous le règne de Louis XI, Pierre Doriole », PTEC, 1956, p. 29-34 ; et encore Rémy Scheurer, « L’enregistrement à la chancellerie de France, au cours du XVe siècle », BEC, 120, 1962, p. 104-129 ainsi que Raymond Cazelles, « Une chancellerie privilégiée, celle de Philippe VI de Valois », BEC, 124, 1966, p. 355-381, et Hélène Michaud, La grande chancellerie et les écritures royales au XVIe siècle (1515-1589), Paris, 1967.

64 C 1, 19, 3 et C 1, 19, 7. Sur ce dernier texte et la question du rescrit contre le droit voir Harry Dondorp, « Rescripta contra ius : Die mittelalterliche Interpretation von C 1, 19, 7 », ZSS, KA, Bd. 107, 1990, p. 172-253 ; Bd. 108, 1991, p. 32-110. Plus largement sur le rescrit comme instrument de normativité Laurent Pfister, « Des "rescrits du prince"… », art. cit., p. 81-107.

65 Voir Laurent Pfister, « Des "rescrits du prince"… », art. cit., p. 97-98.

66 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 330: «Secundo dicitur in definitione, concessio […] & quia sola partis postulatio, & petitio, non dicitur rescriptum, sed iuncta ipsius principis concessio. […] Ideo pars dicitur impetrare rescriptum, quando ei conceditur […] & sic concedere ad principem refertur, impetrare ad partem. Per literas dico, quia si solo verbo princeps concedat, & postea non fiant literae, non dicitur rescriptum. Nam literae vocantur rescriptum […] Et Galliae usus communis vocat omne rescriptum Regis, lettres Royaux, & quia multiplices sunt, solent dicere lettres en forme de requeste civile […] Aliae sunt literae rescisionis contractuum, & literae status, naturalitatis, ac aliae, de quibus inferius Deo dante dicetur, & a generali incipere volui. Authenticas ideo dico, quia si fuerint epistolae, aut aliae principis literae non authenticae, non dicuntur rescripta […] eaque tantummodo fas sit proferri, vel dici rescripta, in quibuscunque iudiciis, quae in chartis, sive membranis subnotatio nostrae subscriptinis impresserit. […] Legitime facta, ideo dicitur, quia contra ius non valent, nec contra fiscum […] nec iuri contraria postulari oportet […] Nisi fiat mentio iuris, vel nisi Rex scribat, Non obstantibus quibuscunque constitutionibus in contrarium facientibus. […] Et inferius dicam quaest. 9. vel etiam, legitime facta, ob id ponitur in definitione, quia rescriptum non valet per subreptionem & obreptionem obtentum. Sed si preces veritate nitantur […] Nec falsum rescriptum dicitur rescriptum, quia non legitime concessum […] Item, legitime, continet alia requisita in rescripto, quae a iure statuta sunt […] & haec definitio comprehendit rescriptum in genere, & sic explicata est prima quaestio, quam brevissime potui.»

67 Sur la problématique du conflit de normes entre loi et rescrits, et aussi de la validité du rescrit contre le droit voir Ennio Cortese, La norma giuridica, Spunti teorici nel Diritto comune classico, I, Milan, 1962, p. 81 ; Katia Weidenfeld, Les origines médiévales du contentieux…, op. cit., p. 66-71.

68 Sur le sens de l’incivilité et son évolution voir Marie-France Renoux-Zagamé, « La notion juridique de civilité : éléments pour une autre histoire », Annuaire de l’Institut Michel Villey, vol. 3, 2011, p. 17-35.

69 Voir Laurent Pfister, « Des "rescrits du prince"… », art. cit., p. 98-100.

70 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 337-338: «Rescriptum contra ius non valet […] Nec iudices illis obtemperare debent […] Sive contra ius divinum, quia inferior legem superioris non tollit […] Sive contra ius naturale, quod est immutabile […] Idem si esset contra concilia generalia […] Nam sicut sancti evangelii quatuor libros, sic sancta concilia suscipere, & venerari oportet […] Si vero sit contra ius gentium, ut pote si rescriptum dominium rei meae auferat, non valere probat. […] Si autem sit contra ius civile, etiam dicitur vires non obtinere: nam Imperiali constitutum est sanctione, ut ea, quae contra leges sunt non solum inutilia sed etiam pro infecti […] Etiam non valet rescriptum contra ius municipale, vel consuetudinarium non facta illius iuris mentione […] Ratio est, quia talia rescripta censentur concessa praeter principis intentionem, propter multas & varias occupationes, tunc iuris non recordantis […] Non enim praesumitur voluisse iura tot vigiliis excogitata subertere uno rescripto […] quia non praesumitur Papam, vel Imperator aliquid voluisse contra ius. & ideo deficit eius voluntas in hac concessione, non potestas […] Idem puto si Rex in hoc regno rescriberet contra ordinationes Regias, quae sunt ius Gallorum, & hoc per rationes praedictas […] alioqui firmae leges non essent, quia per rescripta destruerentur eo momento quo fierent. Limitatur quando rescriptum est per modum privilegii, tunc quia natura privilegii est derogare iuri, etiam absque expressa derogatione tolletur ius. […] Solet tamen Rex ex stylo iuri derogare, alioqui non valeret, quia stylus non esset servantus. Secundo, nisi emanaret contra legem notissimam, contra quam princeps solitus esset rescribere […] Ideo dixi valere rescriptum appellationis, in quo derogatur ordinationi disponenti, ut illico appelletur. […] Tertio, quando non est omnino iuri derogatum, sed in aliquo, ut si differatur solutio creditorum per annum, vel per quinquennium […] Quarto, quod est facta mentio illius iuris contrarii in rescripto, tunc princeps illi derogare videtur. doct. per illum text. in l. fin. C. si contra ius, quod est verum, ut valeat contra ius civile, secus contra ius divinum, quia inferior non tollit legem superioris.»

71 Cf. Jacques Krynen, « Réflexions sur la justice… », art. cit. p. 525.

72 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 342: «Decimo quaero quotuplex sit rescriptum? Respo. Imperator in rubri. C. de divers. rescript. dicens varia ac diversa esse rescripta, sed in duo membra nos patiemur: quoddam enim est rescriptum gratiae, quoddam iustitiae. […] Rescriptae gratiae sunt, in quibus aliquid gratiose conceditur, & de his quae a Papa conceduntur, quae beneficialem tangunt materiam, plene scripsi in praxi beneficiali, & differentias inter rescripta gratiae, & iustitiae, ibi videre licet. Alia autem rescripta gratiae, seu literae, quae a secularibus conceduntur principibus sunt remissiones, gratiae, & indulgentiae […] Rescriptum iustitiae est quod ad iustitiam administrandam tendit, ut si detur iudicibus delegatis potestas ius, & iustitiam partibus administrandi. […] Rescriptum per viam commissionis a Papa emanans est, quando ipse alicui Episcopo, vel uni ex Dominis de Rota, seu duobus, aut pluribus aliisue causam committit.»

73 Sur la procédure de la requête, Félix Aubert, « Les requêtes du Palais (XIIIe-XVIe siècle). Style des requêtes du Palais au XVe siècle », BEC, t. 69, 1908, p. 581-642.

74 D’après VI, 1, 3, 1, Ipso jure.

75 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 333-334: «Quinto, quis possit rescriptum impetrare? Resp. edictum est prohibitorium certarum personarum. c. 1. de rescript. in sexto. ergo est permissorium regulae […] Itaque omnis poterit impetrare rescriptum, qui non est a iure prohibitus […] Sic appellatio est permissa, nisi sit prohibita […] Quaeret quis, impetrare qui prohibeantur? Rexp. servi. l. prima. C. de precibus. Imperat. offer. nisi in casibus ibi traditis per Iasonem: attamen quia in hoc regno non habemus servos, ideo hos omitto. Filius autem familias in patris existens potestate non prohibetur impetrare rescriptum, quod non inveniatur prohibitus. Nam licet sine consensu patris agere non possit […] Tamen impetrare rescripta non prohibetur, quia non est agere […] Tamen si falsus procurator impetraret mihi rescriptum, non valeret, & ego possem illi renunciare. […] Idem in procuratore revocato, cuius impetratio non valet […] Idem puto in monacho, ut impetrare rescriptum gratiae non prohibeantur, inquantum illi convenire potest, a rescripto, ad lites impetrando, etiam de consuetudine Franciae non reppellitur. […] Idem si literas iustritiae qui sine mandato impetret, quia non valebunt.»

76 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 335: «Sexto quaeritur contra quem impetrari possit rescriptum? Respons. contra quemlibet, sive sit clericus, sive laicus, sive maior, sive minor, dummodo is contra quem impetratur, sit in iurisdictione concedentis […] Tamen si viliores in rescripto exprimerentur, non intelliguntur digniores includi. […] Nec super maioribus, & gravioribus negotiis audiuntur, qui de minoribus & tenuioribus tantum faciunt mentionem, ut ibidem cautum est, etiam contra excommunicatum, & alios prohibitos impetrare rescriptum impetrari potest: ne de sua malitia lucrum referant […] sed ipse contra alium non, ut superius docui. Etiam rescripta impetrari solent, non citatis, nec vocatis illis in quorum praeiudicium impetrantur. Sed effectum rescripti probationem, seu interinationem requirentis, non consequetur impetrans, nisi iudex hoc decreverit, & rescriptum comprobaverit.»

77 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 334-335: «Septimo quae requirantur in rescripti impetratione, & usu? Respond. Primo oportet partem libellum narrandorum, seu memoriale conscribere, super quo postea literae conficientur. facit. l. si ego. § dotis. ss. de iure dotium. ibi, nam mulier res quas solet in usu habere in domo mariti, neque in dotem datae, in libellum solet conferre, eumque libellum marito offerre, ut is subscribat, & c. sic & libellum eorum super quibus pars vult rescriptum impetrare, ostendet, ut rescriptum fieri, & obtineri possit. […] Secundo, quod illud memoriale seu libellus fiat legitime, videlicet per iurisperitum, vel solertem practicum, vel par utrunque callentem, nec oportet, si agatur de rescisione instrumenti venditionis, totum instrumentum conscribere, sed vim illius & effectum porrigere, & narrare brevi, & plane oportet. […] Tertio, quod postea illum libellum seu supplicationem offerat Papae, vel Regi, seu Cancellariae, & petat sibi concedi postulatum. […] Unde postea intelligetur concessio Principis secundum supplicationem partis.»

78 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 335: «Ultimo videndum est, an impetrans omnia, quae rescripto narrat, probare teneatur? Respo. Facias duas regulas. prima est, quod si coniunctim plura in rescripto narrentur, tunc illa copulative probanda sunt. Ad veritatem enim copulativae requiritur utrunque verum esse.»

79 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 336: «Altera est regula quando in rescripto plura narrantur disiunctim, & alternative, alterum sufficit […] si affirmative poneretur, diversum est, si negative, ut si dicam non fuisse mihi solutum, nec quidem satisfactum, utrunque probandum erit.»

80 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 335: «Quarto quod postea haec narratio cum concessione, in rescriptum dirigatur, & fiat rescriptum iuxta partis supplicationem, & Regis concessionem, quod rescriptum interdum solet in Cancellariis fieri, sed Cancellarius tollit a membrana illam artem, in qua sigillum imprimere, opus erat, si deneget concedere, ne eidem amplius offeratur».

81 Rebuffe vise ici C 1, 19, 1.

82 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 335: «Septimo pars impetrans rescriptum, praesentare illud iudici, cui dirigitur, debet si eo rescripto uti velit, alias non.»

83 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 340: «Quaero si pars impetravit rescriptum, & videat sibi esse damnosum, an cogatur illud praesentare, & eo uti? Respon. non cogendum […] potest enim renunciare isti rescripto a se impetrato […] Hodie tamen ex lege Regia post impetratum semel unum rescriptum super iurisdictione non potest aliud impetrari, ut iurisdictio auferatur a primo. Sed poterit ille iudex iuris authoritate recusari.»

84 De Regum et principum § 439: «Rescriptum principis ad supplicationem partis non est allegandum in aliis causis. text. & gloss. in l. nemo. C. de sentent. & interloc. omn. iudic.».

85 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 335: «Octavo, iudex rescriptum cum honore recipere debet.»

86 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 352, Glossa quarta: «Item, licet literae Regis sint irrationabiles, tamen adhuc iudices cum honore & reverentia eas accipiant, sed eas non exequantur: quia ad reverentiam non dicitur hîc, quod assignetur iusta causa. Imo quantumcunque sint irrationabiles illae literae, si iudex eas proiiceret, vel frangeret, puniretur tanquam Regis contemptor.»

87 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 352, Glossa quinta: «Quinto, quando iudex literas non vult exequi, debet ad principem rescribere (…] Sed videndum est, quid iudex debeat ad principem rescribere vel alii? Respon. Primo quod recepit tales literas benigne & reverenter, ut decet. Secundo, quod semper affectavit, & affectat mandatum principis totis, (ut aiunt) nervis exequi: quia foelicitatis (ut adagio dicitur) est mater obedientia: & obedit is qui obtemperat, & ultro obsequitur recta monenti. […] Tertio, quod in hoc rescripto invenit aliqua, quae iusta prima facie sibi visa sunt. Ideo pareat principis maiestas, si ea velit illi detegere.»

88 Cela semble confirmer notre identification du juge chargé de signifier au prince le caractère de l’évocation odiosa : il s’agirait bien du juge auquel est transférée la cause par l’évocation, et à qui la partie impétrante remettrait les lettres royaux le commettant à la cause. Cf. supra Section 1 § 4 B).

89 Voir Laurent Pfister, « Des "rescrits du prince"… », art. cit., p. 104-105.

90 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 335: «Nono, iudex post rescripti praesentationem, & receptionem debet concedere parti literas ad citandum partem ad comprobandum & interinandum illud rescriptum […] sed iudices Regii, quibus diriguntur literae Regiae rescisionis, vel aliae, nonsolent totum rescriptum mittere, quia ipsi sunt iudices iam constituti. Decimo, iudex audire partes debet, super his, quae in libello, & rescripto expressa sunt.»

91 Ibid.: «Undecimo, iudex discusso diligenter negotio debet rescriptum approbare: vel refutare, & nos dicimus vulgo, Interiner ou debouter d’iceluy».

92 Ibid.: «Decimotertio, poterit pars impetrans appellare, si rescriptum iniuste fuerit reiectum, nec fiet executio durante appellatione, quia hoc non invenitur expressum tamen bonum esset statuere, quod sententia comprobationis rescripti, mitteretur executioni non obstan. & c. Sicut alia sententia provisionalis, quando executio posset retractari […] Sed ista appellatio, quae a Regii rescripti executione interponitur, ad curiam supremam directo tendit, & ibi est relevanda.».

93 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 350: «Decimooctavo, non utendo per unum annum, rescriptum iustitiae perditur, & sic oppugnatur.»

94 Ibid.: «Vigesimoprimo, morte impetrantis, vel eius contra, quem est impetratum, extinguitur mandatum.»

95 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 349: «Duodecimo quomodo rescripta & literae Regiae amittantur vel impugnentur? Respon. Primo ratione intentionis, si non fuit intentio concedentis […] Unde in comprobandis rescriptis non debent advocati, vel alii impugnantes literas dicere, quod princeps hoc concedere non potuit, sed quod noluit, & si veritas eidem expressa fuisset, non hoc scripsisset […] Et tunc nullam iniuriam facimus principi, sed reputamus eum iustum, & bonum, & maiestas illius in suo esse conservatur per illa duo nomina».

96 Rebuffe donne comme référence C 1, 22, 6.

97 X, 2, 26, 2, Nihil prodest et X, 3, 5, 6, Quum teneamur.

98 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 349: «Plus addens omnia principis mandata debere intelligi cum iustitia, & salvo alterius iure […] & iuniuriam facit principi, qui illius literas lacerat, vel non permittit eas praesentari, vel legi […] Etiam sic amittitur rescriptum, & duobus praecipue modis, expresse & tacite. Expresse, si revocatum fuerit, vel illi impetrans renunciaverit, ut sequitur. Tacite si sit subreptitium, obreptitium, & in multis casibus inferius conscriptis, ut sequitur; non licet tamen appellare a concecione rescripti, sed ab executione sic, & ita solemus in Francia appellare. & sic iudicavit Senatus, anno 1526. die 18. Iunii. […] Secundo, ratione falsi impugnatur rescriptum, ut per totum titulum de crimine falsi. Etiam effectus rescripti amittitur […] Tertio, quando est subreptitium, & obreptitium […] ut superius abunde elucidavi in q. 10. ubi etiam dixi impugnari posse quod incivile sit, & irrationabile, & tunc etiam amittitur. Quinto, quando causa ex qua princeps movetur est falsa, quia rescriptum intelligitur, si preces veritate nitantur. […] Quarto, quod praeiudicat tertio […] Sexto, si contineat scandalum, non enim vult princeps, ut cum scandalo aliquid fiat. […] Septimo, impugnatur rescriptum, si malos exitus est pariturum, ideo consulendus est iterum princeps. […] Octavo impugnatur si repugnantiam contineat […] Nam si scripturae invicem repugnantes non valent. […] Nono, quando iniustum est, incivile, vel indecens, quod concessum est […] Nam contra iustitiam nil debet Papa. […] Gesta enim sua redemptoris, gestis conformari debent. […] Decimo, impugnatur quando non est facta mentio causae, quae publicam concernebat utilitatem […] Non valebit collatio etiam iure praeventionis facta, nisi exprimatur quod non obstante illa causa vult conferre. […] Undecimo, quando legitimae, & rationabiles tolluntur exceptiones, oppugnari solet tale rescriptum […] Duodecimo, rescriptum impugnatur, quando litis non est facta mentio.»

99 X, 1, 29, 32 Quum olim abbas.

100 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 350-351: «Ultimo quomodo iudicatum sit super his rescriptis? Resp. ut paucis agam, iudicet iudex secundum tenorem rescripti, & conclusionem. per tex. in c. cum R. Canonicus. in fi. de offic. deleg. Ibi iuxta rescripti a te obtenti tenorem sine debito terminare procuret […] Ut secundum tenorem rescripti nostri possis consequi sententiam, & si forma data sit in rescripto, iudex illam sequi debet, alioqui non valebit processus, nec sententiam […] nec debet iudex cognoscere, nec pronunciare de his, quae non continentur in rescrip. […] quia super illis non habet cognitionem, nisi fuerint connexa […] In Francia autem iudex approbat rescriptum & tunc solet dicere, comprobamus literas Regias, his fere verbis Avons enteriné les lettres Royaux impetrées par tel. & c. Et solet exprimere in quo approbat, si in omnibus approbare non intendit. Ac etiam si in omnibus approbet, adhuc dicere solet, Et en entérinant les lettres Royaux avons resciendé, cassé, & annullé ledit contract mentioné ausdites lettres, & condamné partie adverse es despens. & c. Iudex ergo approbando literas, solet rescindere contractum, qui rescindi mandabitur in literis, & partem adversam oppugnantem in expensis condemnat […] Item si literae sint obretitiae, vel inciviles, iudex eas tales declarat […] repellitque partem ab effectu literarum condemnando eam in expensis, & vulgo dici solet, Avons déclaré & déclarons les lettres impétrées par tel estre subreptices, & obreptices, & avons débouté l’impétrant de l’enterinement & effect d’icelles, & si l’avons condamné es despens. & c. Ista sunt in effectu, quae iudices sequuntur, alia multa sunt, secundum rescriptorum diversitatem, quae varias possunt habere sententias, sed hoc pragmaticis, autem est, ob id alia non prosequar hîc, sed leges Regias aggredior, ut ordinem in ititio praescriptum servem.»

101 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 345-346: «Undecimo videndum est, quis sit rescriptorum effectus? Respon. multi sunt, ac eorum utilitates, ut inferius statim apparebit. […] Primus est, ut laxetur per ea aliquid de iuris, vel ordinationis rigore […] quod probatur in literis naturalitatis, quae rigorem legis, & ordinationis mitigant. […] Literae enim naturalitatis laxant de iuris & ordinationis rigore, ut etiam extraneus in ecclesiis Franciae praeficiatur. […]: «Tertio rescriptum confirmat, quod alias est invalidum […] Nono illicitum facit licitum, & permissum, nam & foeminae ex rescripto principis adoptare possunt, licet de iure sit illicitum.»»

102 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 346-347: «Septimo voluntatem defuncti interpretatur. […] Decimosextus effectus rescriptorum gratiae est, ut alicui provideatur […] iustitiae vero, ut iustitia administretur, & cuique quod suum est reddatur.»

103 VI, 1, 3, 1, Ipso iure.

104 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 347: «Vigesimo rescriptum appellationem tollere potest in illa causa, in qua conceditur.»

105 Sur l’adage raro princeps iurista invenitur, Ernest Kantorowicz, Annie Colovald, François Bastien, « La royauté médiévale sous l’impact d’une conception scientifique du droit », Politix, vol. 8, n^o 32, 1995, p. 10-11. Sur son histoire dans la doctrine française Jacques Krynen, L’idéologie de la magistrature…, op. cit., p. 55-61.