1 De Regis Franciae Muneribus, p. 27, col 2.

2 Cf. infra Chapitre VII Section 1 § 2 A).

3 Sur ce rapport historique entre administration et justice voir Germain Sicard, « Administration et justice dans l’histoire des institutions françaises », Annales de la Faculté de droit de Toulouse, t. XI, 1963, p. 73-85 et Michel Reulos, « La notion de justice et l’activité administrative du roi en France (XVe-XVIIe siècle) », Histoire comparée de l’administration (IVe-XVIIIe siècle), Werner Paravicini et Karl Ferdinand Werner (dir.), Munich, 1980, p. 33-46.

4 Voir Le roi fontaine de justice, Pouvoir justifié et pouvoir royal au Moyen Age et à la Renaissance, Silvère Menegaldo et Bernard Ribémont (dir.), Klinksieck, 2012.

5 Sur les variations du sens de ce mot, Francesco Calasso, « "Iurisdictio" nel diritto commune classico », Studi in onore di Vicenzo Arangio-Ruiz, Naples, 1953, IV, p. 420-443, réed. Annali di storia del diritto, 9, (Scritti di Francesco Calasso), 1965, p. 155-168 ainsi que Paolo Costa, Iurisdictio. Semantica del potere politico nella pubblicistica medievale (1100-1433), Milan, 1969 et Joseph Avril, « Sur l’emploi de jurisdictio au Moyen Âge (XIIe-XIIIe s.) », ZSS, KA, Bd. 114, 1997, p. 272-282.

6 D 2, 1, 3.

7 Sur cette problématique voir Frédéric Cheyette, « La justice et le pouvoir royal à la fin du Moyen Age français », RHD, 1962, p. 373-394 et plus récemment Claude Gauvard, « Pouvoir de l’Etat et justice en France à la fin du Moyen Âge », Rome et l’Etat moderne, Jean-Philippe Genet (dir.), Rome, Ecole française de Rome, 2007, p. 341-364.

8 Robespierre, Discours à la Convention nationale sur les principes de morale politique qui doivent guider la Convention nationale dans l’administration intérieure de la République, 5 février 1794 (17 pluviôse an II), cité par Alphonse Rabbe, Claude Augustin Vieilh de Boisjoslin, Charles Claude Binet de Sainte-Preuve, Biographie universelle et portative des contemporains, Paris, 1836, t. 5, p. 677.

9 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 205, col. 2: «Sciendum est apud Romanus ius gladii ornamentum fuisse Praetorii […] Dabatur enim gladius pro insigni, sicut hodie Regi Franciae in coronatione datur gladius strictus, quem ante eum magister militum, dictus Comes stabilis, postea gestat de eo gladio […] Ideo qui istud ius gladii habet, & cui accinctus erat, & datus gladius, is merum imperium habere dicebatur. […] Nam haec gladii potestas ideo dabatur, ut animadverteretur in scelestos, & hoc ius gladii in tribus consistebat, in gladii gestatione, cognitione, & executione. Ideo nemo poterat hanc gladii potestatem in alium transferre, quia specialiter aliquibus tribuebatur.[…] Sed postea Imperatores declinante imperio, solo verbo ius gladii, seu merum imperium quibusdam dederunt, quo iure nunc utimur. […] Dando ius gladii alicui, non dabatur suprema potestas, sed ius tantum animadvertendi, gestandi, & cognoscendi, ut dixi, sed alia insignia dabantur, ut nunc Regi Franciae in coronatione, quae summum denotant imperium, & sunt insignia summi imperii.»

10 Ibid.: «Et ideo dicit text. [gladio] Nam Ulpia. ait gladio animadverti oportere, non securi, vel telo, vel fustibus, vel laqueo, vel aliquo alio modo […] licet hodie & animadvertatur securi in Ressortu (ut vulgo dicunt) Tholosano, & ubique in Francia, laqueo, sed non valere sententia, ut extraneum genus mortis imponeretur.»

11 Il se réfère à D 29, 5, 1 § 24.

12 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 206, col. 1: «Et sic merum imperium consistit non in sola executione, ut quibusdam visum est, sed in cognitione & examinatione causae criminalis, & in eius decisione & executione […] Ergo cognitio in mero imperio requiritur, alioqui condemnaretur inauditus […] In definitione etiam quod consistat merum imperium […] Item Iurisconsultus dicit, habere gladii potestatem animadvertendi in facinorosos, esse merum imperium certe qui hanc gladii potestatem habet, prius debet cognoscere de delicto quam animadvertere. […] alias inauditus & non damnatus puniretur, & non dicit Iuriscons. animadversionem esse merum imperium, quia tunc forte in executione consisteret, sed in gladii potestate, qui ergo habet gladii potestatem, non potest poenam infligere, nec animadvertere in facinorosos, nisi eos audierit, & condemnaverit […] Etiam in executione consistit hoc imperium […] Nam parum esset habere cognitionem, & definitionem, nisi & executionem haberet […] Non esset animadvertere tantum cognoscere & pronuntiare. […] Et si diceremus merum imperium in sola executione consistere, lector solus haberet imperium merum quia ad eum executio pertinet […] quod esset ridiculum.»

13 Ibid.: «Etiam non posset iudex sine iurisdictione visis informationibus decernere reum prehendum, & in carcerem ducendum, & testes recolendos esse, vel reum torquendum […] aut reiiciendos testes, vel recipiendos, & alia facere, quae ad causam decidendam pertinent, sed incidenter, non principaliter dicunt iurisdictionem habere eum, qui merum obtinet imperium. Etiam ego dicerem in consequens. Nam cui datum est imperium, omnia concessa videntur, sine quibus imperium exerceri non posset […] Item licet in executione non interveniat cognitio causae principalis iam decisae, tamen intervenire potest cognitio exceptionis, opponendae post sententiam.»

14 Ibid.: «Merum dicitur solum, purum, simplex ab omni commixtione separatum, & sic a iurisdictione civili, nec probo sententiam Bart. ut merum dicatur liberum quoad Principem, & quoad alios non. […] Ideo merum dicitur, quasi non mistum, cum iurisdictione, quia iurisdictio civilis non inest, sicut in misto […] Tamen is, qui merum habet imperium, iurisdictione utitur, id est, ius dicit in his, quae concernunt imperium, cum enim concessum sit imperium, omnia concessa censentur, sine quibus imperium non posset explicari. Unde potest habens hoc imperium, inquirere contra scelestos, & demum informationes videre, & decernere, ut prehendantur, qui delictum perpetraverint, deinde audire eos debet, postea probationes recipere, testes recolere in informationibus auditos, & alios audire, si inveniantur, & statuere super illis: omnia ista ad iurisdictionem pertinent, & iure publico expediuntur, ut interpretes aiunt, sed iurisdictio consistens in misto, iure privato expeditur, & ad singulorum utilitatem.»

15 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 206, col. 2 - 207 col. 1: «Ex praedictis infertur definitiones Bart. parum, aut nihil ad rem pertinere, dum definit imperium esse iurisdictionem, quae officio iudicis nobili expeditur. nam superius dixi imperium esse in genere summam potestatem, in supremo tantum Principe residentem. Etiam dictum fuit, imperium in aliis consistere quam in iurisdictione, ut condere leges, & c. reprobavique officium vel nobile, vel mercenarium. […] Dictumque fuit non esse alias extra istas Iurecons. definitiones quaerendas, nec faciendam differentiam de nobili & alio officio, cum semper iudicis idem officium, quod est amplissimum […] versetur. Item dicit Bart. imperium merum esse iurisdictionem, & tamen negat in mero imperio iurisdictionem esse, & alia multa, quae valde inter se pugnant, scribit. Ego puto etiam publice interesse ius cuilibet reddi, tam in civilibus, quam in criminalibus, ut scribit Ulpia.»

16 Ibid.: «Ut sic non valent istae definitiones ad publicam, vel privatam utilitatem tendentes, quia munus publicum est officium privati hominis, ex quo commodus ad singulos, universosque cives, remque eorum, imperio magistratus extra ordinem pervenit. […] Ideo sistendum est in definitione Iuriscons. quae est sufficiens, si recte intelligatur. Nam adeo publice utile est, ut ius dicatur in civilibus, sicut in criminalibus. Ergo sicut imperium iure publico expeditur, sic & mixtum, & iurisdictio, & privata etiam utilitas est illius, qui absoluitur in criminalibus, sicut in civilibus. […] Ex quo provenerunt infinitae interpretum confusiones, quae evitabuntur, si veram Iuriscons. doctrinam sequamur. Unde non video sustineri posse differentias Bart. ut quae meri sunt imperii, officio iudicis nobili expediantur, quae mixti sunt, officio mercenario. Nam in utroque idem iudicis officium versatur […] nempe nullus sine accusatore puniri debet […] Et dominus noster Iesus Christus Iudam furem esse sciebat, sed quia non fuit accusatus, ideo non est ab eo eiectus […] Ideo animadversio delictorum non sit tantum iudicis officio nobili, ut docet Bart. Sed iure accusationis, denuntiationis, aut per viam inquisitionis instante semper parte, aut Procuratore fisci […] Quid igitur debemus dicere unum expediri officio nobili, & alterum officio mercenario, & unum ad publicam utilitatem, & alterum ad privatam? quia non minor est privata utilitas, quando a crimine liberatur reus, quam in pecuniariis causis, quando absoluitur. Inhaereamus ergo definitionibus Ulpia. & planum iter inveniemus. Praeterea divisiones imperii datae per Bart. sunt confusae & supervacaneae, dum dividit merum imperium in maximum, maius, & magnum, parvum, minus, minimum, nulloque iure cavetur. Imo potius sunt contra iura, & divisio Zas. dicentis merum imperium magnum, medium, & parvum, etiam est superflua.»

17 Rebuffe ne donne pas de référence mais, pour Bartole comme Zazius, il s’agit de leur commentaire du même fragment sur lequel disserte alors Rebuffe, à savoir D 2, 1, 3, Bartole dans sa Lectura super prima et secunda parte digesti veteris, Zazius dans ses Commentaria in titulos primae, secundae, et tertiae partis pandectarum.

18 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 207 col. 2: «Sed merum imperium est apud illos, quibus Princeps concessit, videlicet olim apud consules, dictatores, quaestores Parricidii, praefectos praetorio, praetores, proconsules, Praesides, & alios de quivus supra visum fuit […] Idem in misto, ut apud illos consistat, quibus a Principe datum est».

19 Ibid.: «Item imperium merum delegari non potest, nec coercitio corporalis, quae ratione delicti imponitur principaliter, quia meri est imperii.»

20 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 208 col. 2: «Et quamvis (ut superius dictum fuit) iurisdictionem habeat, qui merum obtinet imperium, non tamen principaliter, sed tantum ut merum imperium, explicari possit, sed in mixto imperoi inest principaliter iurisdictio, id est, causarum cognitio, & ut iudex hoc imperium habens, ius partibus dicat, ideo dicit iste tex. inesse iurisdictionem, nam ad hoc tendit mixtum imperoum, ut ius in civilibus dicatur partibus, antequam iudex imperet, iubeatque.»

21 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 208-209: «Nec probo Bartoli definitionem, ut mixtum imperium respiciat utilitatem privatam. Nam si quis nolit cavere ob domum ruinosam, iuxta palatium regium, vel aliam publicam domum scitam, iudex mittet in possessionem […] & tamen ibi missio respicit publicam utilitatem, & alia supra dixi de hoc mero imperio. Nempe hoc imperium mixtum, ob id mixtum vocatur, quia est compositum ab imperio, & iurisdictione, sicut hermaphroditus utroque membro […] nec est in his pertinaciter insistendum. Nam hoc habens imperium, potest flagellis, & fustibus caedere, ac aliam castigationem citra mortis supplicium, aut membri incisionem imponere, quae meri sunt imperii […] Et sic imperium merum regularitet in capitalibus causis consistit, mixtum vero, ut ius dicat is, qui illud obtinet, & sic in causis civilibus. […] Unde antequam daretur bonorum possessio, iudex cognoscebat, an danda esset, & postera eam decernebat, licet hodie secus. […] Nec puto interpretum sententiam veram, dicentium illis competere mixtum imperium, qui iurisdictionem habent, quod poenali iudicio iurisdictionem suam tueri possint.»

22 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 209 col. 2: «Nec Et hoc mixtum imperium a digniore sumit nomen, videlicet ab imperio, non a iurisdictione».

23 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 209 col. 1: «Nam in hoc text. tria sunt, videlicet merum imperium, mixtum, & iurisdictio. Et si eos sequamur, duo tantum dicemus, videlicet merum imperium, & iurisdictionem. Nam qui habet iurisdictionem, habet & mixtum imperium secundum eos, sed hoc est falsum. Nam qui mixtum habet imperium, non habet iurisdictionem, nisi quatenus inest imperio, sic & coercitionem habebit, prout est mixti imperii.»

24 Suivant D 2, 3, 1.

25 Rebuffe évoque cet élément plus tôt en glosant les mots de Paul en D 1, 21, 5 § 1 in fine : « quia iurisdictio sine coercitione nulla est ». Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 182 col. 2 : « Id est, inefficax & inutilis. Nam si nollent homines parere isti iudici, ipse non posset aliquo remedio uti contra eos, ut docet hîc Bald. & alii. Ideo necesse est, ut cui iurisdictio concessa est, omnia concedantur, sine quibus iurisdictio non posset explicari. »

26 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 209 col. 1: «Nec refragatur, quod iurisdictio modicam in se coercitionem contineat […] Respondeo, illa coercitio modica est, at illud imperium mixtum maiorem habet coercitionem. Ideo qui iurisdictionem habet, non habet mixtum imperium, nec concludit argumentum: sed qui habet mixtum imperium habet & iurisdictionem, quae in mixto imperio inest, ut hîc, sed in iurisdictione non inest imperium. Unde testis, qui falsum protulerit testimonium coram habente mixtum imperium, acrius punietur ab eo, quam ab habente tantum iurisdictionem […] Et si poenam maleficio dignam imponere non possit, remittet illum falsarium ad superiorem, poena digna delicto puniendum […] Et qui non potest poenali iudicio procedere, ad mulctam condemnabit, & secundum ius suae potestatis. Non me movet, quod is, qui civiliter de causa causa cognoscit, possit & incidenter de crimine cognoscere […] qui de crimine cognoscit, de rei restitutione cognoscet […] Sed hoc sit auctoritate legis, quae hoc concedit, ut una res non dividatur, sed tota expediatur coram uno iudice, & ne causae continentia dividatur […] At iurisdictio non est eadem cum mixto imperio, ergo arguere ex uno ad aliud, non es recte arguere, cum ex separatis non fiat bona illatio […] Item postquam iurisdictio inest imperio, si quaedam exerceantur, quae meri sunt imperii principaliter, certe illa respiciunt merum imperium, utpote si ob cognitionem delicti, quis pro eo mulctetur […] Ideo si quis excommunicetur in poenam delicti, cuius accusatur, hoc meri est imperii […] Si vero iudex ad facilius exercendam iurisdictionem, & expediendam quenquam excommunicat, hoc mixti est imperii, utpote si iurisdictionem exerceat, quia iurisdictio inest imperio. Et ita debet alia opinio intelligi, quam Doctor. sequuntur in l. unica. ss. si quis ius dicent. non obtempera.»

27 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 210 col. 1: «Unde omnia, quae sunt meri, mixti imperii, & iurisdictionis, uno eodemque officio expediuntur, & non diverso. nam sicut iudex mutatur, sic nec eius officium, nec ex uno iudice nascitur filius nobilis, vel mercenarius, sed omnes aequales facit. Et ideo omnia expediri dicuntur ab eo, iure suis officii, & magistratus, & ita intelligendum puto, quicquid Barto. & alii tradant. Et sic gradus mixti imperii sunt reiiciendi, sicut in mero imperio diximus, alias est miscere summum imperium cum mero & mixto, quod est confundere & obtenebrare iura per se clara.»

28 Le etiam n’est pas toujours présent : dans la citation complète que Rebuffe donne du fragment, il n’y figure pas, mais dans la reprise des derniers mots qu’il glose, il est mentionné. Dans l’édition du Corpus iuris civilis de Theodor Mommsen et Paul Krueger de 1872, comme dans celle de Denis Godefroy (dont nous avons consulté une réédition de 1828), le fragment est reproduit comme suit : Imperium aut merum aut mixtum est. Merum est imperium habere gladii potestatem ad animadvertendum facinorosos homines, quod etiam potestas appellatur. Mixtum est imperium, cui etiam iurisdictio inest, quod in danda bonorum possessione consistit. Iurisdictio est etiam iudicis dandi licentia. Où la ponctuation est plus conforme à l’interprétation de Rebuffe : les mots qu’il glose séparément forment ici une phrase distincte, et le ut a disparu.

29 Papinien dans D 1, 21, 1.

30 Rebuffe vise D 5, 1, 12 et D 2, 14, 38.

31 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 210 col. 1-2: «Postquam iurisconsultus declaravit imperium merum & mixtum, nunc etiam declarat iurisdictionem dicens esse iudicis dandi licentiam. Nam qui iurisdictionem habet, eam mandare potest […] Ergo habet licentiam & facultatem dandi iudicem, facultas dandi iudicem, est iurisdictio, quia non potest iudicem dare, qui iurisdictionem non habet. […] Unde qui iurisdictionem obtinet, potest ius dicere, vel iudicem dare. […] Et sic cognoscere per se, vel per alium, & ius dicere, est ius dicendi licentia, & sic iurisdictio est iudicis dandi potestas […] vel, iurisdictio est iudicia dandi licentia. Nam qui iurisdictionem habet, licet ei iudicia dare, id est, reddere ius, & is qui iurisdictionem non habet, non potest, & facit locus Ciceronis orationis 4. in Verrem: causam Verres cognoscit, Verres cognoscebat, Verres iudicabat, dubium non est, quin omnes omnium pecuniae positae sint in eorum potestate, qui iudicia dant, & eorum, qui iudicant […] Et sic non placet intellectus Alciati libro secundo. Paradox. cap. octavo, licet quidam eam sequantur, videlicet ut legi debeat text. ita: Mixtum est imperium, cui etiam iurisdictio inest quod in danda bonorum possessione consistit, ut iurisdictio iudicis dandi licentia, & sic nihil ageretur hîc de iurisdictione, sed de mixto tantum imperio, quod non est verissimile, quia in hac rub. tractaturum de iurisdictione omnium iudicum Iurisconsultus se profitetur, & tamen si nihil tractaret, etiam esset pervertere text. Ideo ego intelligerem, ut supra, iurisdictionem definiri hîc, & esse iudicis dandi licentiam, vel iuris dicendi licentiam […] Nam qui habet iudicis dandi facultatem, habet & iuris dicendi potestatem […] & sic intelligendo, ut ei qui iurisdictionem habet, liceat ius dicere, & reddere. Et nihil iurisdictio, quam ius dicere. […] Ideo qui iuris dicendi licentiam habet, dicitur habere iurisdictionem. nam iurisdictio in iure saepe comprehendit mixtum imperium, & cognitionem in civilibus.»

32 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 210 col. 2: «Et conveniet haec definitio tam delegato, quam ordinario, ut omni, qui iurisdictionem habeat, per se vel alium, liceat ius dicere, & quando non potest per se, poterit iudicem dare. Et sic cessabunt intellectus aliorum, & inhaerendum est Iurecons. Ulpia.»

33 Ibid. : «Iurisdictio dicitur, quasi iuris ditio, id est iuris potestas, ut docet Barto. hîc. Ego dicerem iurisdictionem dici a iure, & dicere, quod iurisdictio consistat in iure dicendo. Nam iurisdictionem exercens ius dicit partibus, ideo qui iurisdictionem habet, habebit ius dicendi, vel iudicis dandi licentiam, nec potest melius exprimi effectus, & substantia iurisdictionis, quam hîc facit Iurisconsultus brevibus verbis.»

34 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 209 col. 2: «Dicunt interpretes mixtum imperium continere in se modicam coercitionem […] sed in datione bonorum possessionis nulla coercitio versatur, ergo non est mixti imperii. Respondeo, in mixto imperio versari quidem imperium, & modicam coercitionem, ubi hoc est necesse, sed non est semper necessaria coercitio, nec ob hoc desinit imperium mixtum esse. Nam & iurisdictio sine modica coercitione nulla est […] Et tamen non in omnibus casibus iurisdictionis, adhibetur coercitio, sed quando necesse est.»

35 C 3, 13, 7.

36 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 210 col. 2: «Dubitant interpretes quando iurisdictio datur alicui, an cumulative, an privative data censeatur […] Unde si Rex det iurisdictionem latrunculatori in civitate Parisiensi, intelligi debet, ut ipse habeat iurisdictionem cum aliis magistratibus Parisiensibus, tunc erit locus praeventioni, nam in dubio non videtur aliis tollere, & illi soli dare.»

37 D 5, 1, 61 § 1.

38 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 211 col. 1: «Limitatur quando diversae fierent species iurisdictionis, tunc Rex committendo unam cuipiam, aliis prohibere censetur, ut si causas criminales uni concedat, alteri civiles […] ut videmus in hoc regno Franciae, in quo habemus magistratus in causis civilibus, & alios in criminalibus […] Idem, si committantur causae patrimoniales Regis quibusdam, aliis prohibere censetur, ut superius dictum fuit, & solet in concessione Princeps prohibere, quando vult, ut hi soli, quibus committit, causas cognoscant.»

39 Rebuffe renvoie à C 3, 1, 3, et à Bartole sur D 47, 2, 57 § 1.

40 C 3, 1, 10.

41 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 211 col. 1: «Et interest, an generaliter tribuatur iurisdictio certis iudicibus, quae iuam fuerat aliis concessa, & tunc regulariter non videtur tolli a primis, sed locus erit praeventioni, ut dictum fuit. Si vero committatur certis personis, & interdicatur aliis, non est dubium primos privatos esse, ut in Francia fieri solet […] Dubium arduum est, an si Princeps donaverit urbem, videatur quoque donare omnia, quae in urbe ei competunt, & sic iurisdictionem. Super hac quaestione ego faciam tres casus.»

42 Et donc sans les prérogatives attachées à cette forme de personnalité morale. Sur ce concept Pierre Michaud-Quantin, « Universitas ». Expressions du mouvement communautaire dans le Moyen Âge latin, Paris, 1970. Egalement Albert Rigaudière, « Universitas, corpus, communitas et consulatus dans les chartes des villes et bourgs d’Auvergne du XIIe au XVe siècle », dans Gouverner la ville au Moyen Âge, Paris, 1993, p. 21-51. Voir Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 211 col. 1 : « Primus est, donans, vel vendens civitatem, seu castrum simpliciter sine universitate, non videtur vendere iurisdictionem, non cohaerentem castro, nisi expressa sit, quia iurisdictio in venditione venire non videtur, nisi expresse sit actum »

43 Rebuffe renvoie à Lodovico Romano, son consilium 444.

44 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 211 col. 1-2: «Secundus casus est, Princeps donando urbem, vel castrum cum iurisdictione, donare non videtur merum imperium, nisi exprimatur […] etiamsi dixerit, quicquid iuris habeo in urbe dono, nihil excipiendo, ut censuit sacrum magnum Concilium Neapoli. […] Et ita etiam iudicavit Senatus Parisiens. Anno 1272 circa festum omnium Sanctorum, quia in generali concessione non venit illud, quod non est verissimile, quem esse concessurum […] nisi diceretur, quia maiora expressis non veniunt […] nisi diceretur, Ego cedo totam, vel omnem, vel quamcunque, vel omnimodam, seu plenissimam iurisdictionem, tunc & merum veniret […] Reprobata opinione […] dicentis merum imperium venire iurisdictionis nomine, quando Princeps donat castrum cum iurisdictione, quia latissime interpretari verba illa Principis debent. […] Diversum est, si Princeps committat alicui iurisdictionis exercitium, sed hoc contra l. prima ss. de offic. praefec. urb. Nam potius restringi debet concessio rei, quam usus, aut exercitium, ubi non est tantum incommodum. […] Et sic vidi decidi in eo, qui vendiderat suum castrum cum tota & quacunque iurisdictione, quam ibi habebat, vulgo avecques toute iustice, ut etiam merum imperium venditum esset, non autem supremum imperium venditum esset, non autem supremum. Idem dicunt si merum imperium cohaeret territorio.»

45 Cette notion sera traitée infra, chapitre VII.

46 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 211 col. 2: «Tertius casus est, donans urbem seu civitatem cum mero imperio, & mnibus, quae ibi habet, non censetur dare ea, quae summi sunt imperii, nisi speciatim expressa sint, & nominatim […] quia ista inhaerent Principi. Ideo sine eius voluntate non possunt ab eo avelli […] nisi fuerint regalia quaedam expressa, cum clausula generali».

47 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 211 col. 2-212 col. 1: «Unde concesso mero imperio, non censetur datum mulctarum, poenarumque commodum, quod de regalibus est. Ut est text. in cap. unico. quae sint regalia. Ideo dicunt quidam merum imperim per illum text. esse de regalibus, quod non est verum, sed compendia & mulctae meri imperii, & mixti sunt de regalibus, & sic debet intelligi ille text. Item sciendum est, quod concesso mero imperio non censetur concessum mixtum, nec iurisdictio, nisi quatenus respicit cognitionem meri imperii, vel mixti, etiam concesso mero imperio, non censetur concessa iurisdictio, nisi quae inest imperio, nec concessa iurisdictione censetur concessum merum imperium, nec mixtum: quia ista diversa sunt, per istum text. ergo uno concesso, aliud non veniet.».

48 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 212 col. 2: «Itaque sunt in praxi ista intelligantur, nos Galli pro mero imperio, mixto, & iurisdictione, dicimus altam mediam, & infimam seu bassam iurisdictionem. Gallice, haute, moyenne, & basse iustice.»

49 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 212 col. 2 - 213: «Et sic notandum est, de mero imperio esse, punire famosos latrones […] Etiam pertinet ad merum imperium, punire facinorosos ob alia delicta commissa, ubi poena mortis infligitur, vel membri incisio […] Et quamvis membrorum incisio sit meri imperii, non est tamen proprie poena capitalis. […] Quamvis per consuetudines Vicecomitatus Paris. tres casus tantum de alta iustitia reputentur, videlicet incendium, raptus, & homicidium de industria perpetratum. Et in his tribus casibus solet trahi condemnatus per civitatem, & habet manus ante ligatas: alii vero latrones vel homicidae retro. Alii addunt Sodomiae crimen, imperii esse, & si solent comburi; ut habetur in stylo Parlamenti in. 1. parte. titul. de alta, media, & bassa iurisdictione. Tamen hae consuetudines non trahuntur ad loca, quae iure scripto reguntur, in quibus omnes casus, qui ad gladii potestatem respiciunt, de mero sunt imperio. ideo omnis incisio membri, ut abscindere aures, manus, & alia membra, meri sunt imperii: imo etiam figere florem lilii in facie, vel alio loco corporis, nam in facie prohibitum est […] Item is, ad quem merum imperium pertinet, potest erigere furcas etiam invito domino, habente mixtum imperium. […] Tamen quando plures sunt merum imperium habentes, unus alio invito furcas erigere non poterit, quia in re communi melior est conditio prohibentis. […] Idem quando duo litigant super maro imperio, ut processu pendente alter non possit erigere furcas, & si erigat, alter tollere poterit […] Et per erectionem furcarum & patibuli retinetur possessio meri imperii, etiamsi reus aliquis per centum annos non fuerit ibi affixus […] Item consuetudinarii dicunt signum altae iustitiae esse, habere patibulum, quod pilorium vocant, & scalas, quae ita nullus habere potets, si non habeat merum imperium: & is qui illud habet, potest ista habere, nisi Rex habeat pillorium in illo loco, tunc etiam altus Iustitiarius non poterit ibi erigere aliud, sed scalas tantum, ut sit differentia inter subiectum, & dominum Regem. nam potentioribus pares esse non possumus […] & sic dominus, etiam altus, sic vocant, non debet esse Regi par. […] Etiam nullus in regno potest patibula seu furcas erigere quadratas, cum quatuor columnis, seu ut vocant piliers. Nam hoc tantum ad Regem spectat, sed habentes merum imperium possunt cum duabus, vel tribus columnis patibulum habere, & si tribus columnis constructum fuerit, vulgus vocat gibet, & significat dominum ibi habere castrum, Castellaniam, & ressortum, si autem patibulum duabus columnis constructum fuerit, vocatur vulgo fourches. Meri etiam est imperii, crimen portus armorum, & cognoscere, & auferre arma Rex solet, & hi, quibus ipse committit. Ut est in stulo Parlamenti in prima parte titul. quorum cognitio specialiter pertinet ad Regem […] Confiscare, est meri imperii […] Sed dicerem non licere alicui confiscare personam & bonam extra Principem, nisi lex sit, vel consuetudo, ut in Francia, tunc is, qui habet merum imperium, poterit condemnando ad mortem declarare bona confiscata, insequendo legem vel consuetudinem etiam, quia hoc facit nomine Regis. Etiam confiscationes ad altum Iustitiarum spectant. […] Praeconisationes ad relegandum causa crominis aliquem ad tres breves dies, meri sunt imperi […] & relegare, é deportare meri est […] Cognoscunt hi de falsis mensuris […] Etiam dicunt consuetudinarii merum habentem imperium cognoscere de falcis mercibus, quae venduntur […] Fustigare pertinet etiam ad altum Iustitiarum, licet citra sanguinem ad medium».

50 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 213 col. 2 - 214 col. 1: «Mixti imperii seu (ut dicunt) mediae iustitiae, haec sunt. primo, ut delinquens ab apparatoribus suis prehendi & capi possit, dummodo non trahatur: nam capitali poena plecti debet apparitor, qui offendit captum, ut permulti solent […] Patibula potest hic habere duabus columnis subnixa, quarum ligamina sunt intra: alti vero Iustitiarii extra, ut superius dictum fuit, & hoc procedit de consuetudine huius patriae. Item de mensuris cognoscit, si non praetendantur falsae: sed ubi non est, nisi emenda 60. solidorum, vel minor, & mensuras concedere, & iustas facere, & signare, mixti est imperii […] Tamen habens mixtum imperium, ptest eas frangere, si non iustas invenerit. […] Cognoscit etiam de aliis causis criminalibus, ut si de terminis amotis agatur. […] Et si de demolitione vinearum, & pratis illato damno, & fere ubi non intervenit poena mortis, incisio membri, sed coercitio usque ad sanguinem exclusive cognoscere potest ratione imperii, sed cum non habeat gladium, sicut merum habens imperium, non potest occidere, quia olim gladio, scelesti, vel furca occidebantur. […] Nec etiam membra incidere, sed verbare, dummodo non exeat sanguis, potest.»

51 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 213 col. 2 - 214 col. 1: «Ideo falsum est, quod Bartol. & Doctor. scribunt, coercitionem corporis esse meri imperii, quia sola coercitio sine sanguine est mixti, non meri, per praedicta: & levia crimina pertinent ad cognitionem imperii mixti»

52 Ibid.: «Postremo, cognoscit in causis omnibus civilibus, sine actione personali, sive reali, sive mixta, vel in rem scripta agatur, sive de servitute, sive de aliis iuribus, quia iurisdictio imperio inest. […] Et ponere ad manum Regiam, est mixti imperii, quod Regii iudices, citius quam debeant faciunt»

53 Ibid.: «Iurisdictio consistit in cognitione verberum, ubi non effluit sanguis, dummodo non interveniat casus privilegiatus, de quo non cognoscit inferior, qui bassam habet iurisdictionem. Et de iniuria verbali inter suos subditos cognoscit, solam habens iurisdictionem sine imperio: & habere postellum, est signum infimae iurisdictionis.»

54 Ibid. : « Et potest habere cercerem, & Numellam vocant Galli un cep pour mettre les prisonniers, & les garder une nuict […] Nam Ulpian. scribit. in l. Magistratibus municipalibus supplicium de servo sumere non licet, modica autem castigatio eis non est denegenda. Ideo perperam dicunt, qui aiunt habentem solam iurisdictionem non habere coercitionem. Imo inveni in registris Curiae ad iurisdictionem, seu ut quis cognoscat contra mulierem, ad dormiendum dare solitam, papaver forte, ut postea libere surripere ipsam, vel alii possent, hominibus dormientibus […] Sistere, & arresta (ut dicunt) facere propter non solutos census, vel laudimia, potest etiam habens solam iurisdictionem, & ob solutam domorum pensionem ».

55 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 170 col. 2: «Nam imperium merum est nobilius iurisdictione […] & tamen cedit hîc iurisdictioni, & illi accedit: ideo sequitur suum principale, quod pretiosus est suo accessorio».

56 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 214 col. 2: «Notandum est habentem iurisdictionem, vel mixtum imperium, non posse ampliare, nec extendere suae iurisdictionis terminos, alias nullum est, quod agit estiamsi partes consentirent […] quia non est permissa prorogatio de minore ad maiorem […] Ergo qui acquisivit ius cognoscendi in civilibus, non extenditur ad cognitione criminum […] Etiamsi delictum esset commissum in eorum territorio, non poterunt ultra iurisdictionem punire, sed remittere ad superiorem debent.»

57 In titulo de verborum et rerum significatione commentaria amplissima, p. 1061: «Iudex territorii habet iurisdictionem non solum in homines in suo territorio commerantes, verum etiam de rebus eorum cognoscit».

58 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 30, où renvoyant à D 1, 18, 3 il note : « ubi magistratus extra territorium est tanquam privatus, ergo iudicare non potest, cum iudicare munus publicum sit. »

59 Sous le titre XXI du premier livre, De officio eius cui mandata est iurisdictio, à l’Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 160 et suivantes.

60 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 160: «Ideo officium ex communi loquendi usu Franciae vocamus, quando sic est erectum, & constitutum, ad aliquem actum, & proprie sic vocari potest».

61 Cette matière sera traitée en détail plus loin, Chapitre VIII.

62 D 5, 1, 12.

63 C 3, 4, 1.

64 De Regis Franciae Muneribus, p. 41 col. 1. « quia mandatum & delegatio aequiparantur ». Sur le mandat, Pierre Legendre, « Du droit privé au droit public. Nouvelles observations sur le mandat chez les canonistes classiques », MSHDB, 30, (1970-1971) p. 7-35 ; également Jean-Louis Gazzaniga, « Mandat et représentation dans l’ancien droit », Droits, 6 (La Représentation), 1987, p. 21-30. Plus généralement Carlo Ginzburg, « Représentation : le mot, l’idée, la chose », Annales ESC, 46, 1991, p. 1219-1234.

65 Rebuffe vise D 1, 16, 4 et suivantes.

66 D 5, 1, 12.

67 In titulo de verborum et rerum significatione commentaria amplissima, p. 1053-1054: «Ordinarius vero iudex est qui iure suo vel princiis beneficio universaliter iurisdictionem exercere potest […] eum dici ordinarium iudicem qui iure magistratus habet iurisdictionem in omnes, nisi eos qui iure quodam speciali vel privilegio exempti sunt. Et dicitur ordinarius, id est communis iudex, quod unicuique eum adire liceat iudicii accipiendi causa, & omnibus pateat, & in Gallia quidam sunt Regii, quidam dominorum locorum: cuiusmodi sunt apud nos praepositi, qui modo iurisdictionem maiorem & ampliorem, modo minorem, prout eis tribuitur, ex consuetudine regionum, & potestate, vel concessione dominorum habent. Lex autem est Regia prohibens iis iudicibus primae instantiae cognoscere de interdicto uti possidetis, sarsiva, spoliatione & generaliter de casibus Regiis: quippe talia statim ad praesidem provinciae deferenda sunt, ut patet in constitutionibus Regiis titul. Des sénéchaux, quos conferre quis forte posset cum quibusdam civitatum defensoribus.»

68 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 884 : « Item in aliis curiis inferioribus fieri debet taxatio expensarum per iudices ordinarios. Ordinarii sunt qui a lege vel a Rege praefecti sunt ad illud munus, ut si sit praepositus, vel baillivus, aut alterius locum tenens a Rege deputatus ». Les historiens du droit se sont très tôt intéressés à la place de ces magistrats dans l’organisation de la justice royale : Victor Fons, « Aperçu historique et géographique sur l'organisation judiciaire dans la sénéchaussée de Toulouse », du XIIIe au XVIe siècle, Académie de législation de Toulouse, 9, 1860, p. 88-132, Gustave Dupont-Ferrier, Les officiers royaux des bailliages et sénéchaussées et les institutions monarchiques locales en France à la fin du Moyen Âge, Paris, 1902. Cet intérêt précoce ne s’est pas démenti depuis : voir Bernard Guenée, Tribunaux et gens de justice dans le bailliage de Senlis à la fin du Moyen Âge (vers 1380-vers 1550), Paris, 1963, et très récemment Benjamin Bober, « Les officiers de justice au travail dans la sénéchaussée de Toulouse à la fin du Moyen Âge d’après les registres de la sénéchaussée », PTEC, 2005.

69 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 181.

70 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 208: «Nec in propria persona posset iudex, imperium merum habens, sententias concipere, si tantum usum haberet, & tamen contrarium est verum. Nam latrunculator dicit Ego te condemno ad mortem, & non dicit, Rex, cuius vices gero».

71 Jean-Louis Mestre, Introduction historique au droit administratif français, Paris, 1985, p. 110-112.

72 Voir la notice de Jacques Krynen, DHJF, p. 727-728.

73 Cf. infra Section 2.

74 C 1, 50, 2.

75 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 181 col. 2: «Locumtenentes ipsos eandem habere iurisdictionem, quam & Seneschalli […] & ipsi dicuntur horum assessores, & per eos exercetur iudicium, & ius dicitur, cum communiter Seneschalli sunt inexperti ad ius reddendum […] Ideo isti Locumtenentes sunt iudices illorum, quibus committitur exercitium iurisdictionis.»

76 Sur la question de la subdélégation, consulter Alf Ross, « La délégation de pouvoir. Signification et validité de la maxime "Delegata potestas non potest delegari" », Droits, 25 (La dispense), 1997, p. 99-119.

77 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 181 col. 2: «Item etiam merum imperium habere videntur, sicut ipsi Baillivi, quia ad hoc praefecti sunt a Rege, sicut & ipsi Seneschalli. Imo istis Locumtenentigus datur exercitatio iurisdictionis, & publici iudicii […] quia Baillivi & Rectores communiter sunt ignari, & nescirent ius dicere, ideo Locumtenentes sunt illis assessores, & ius dicunt. ut in titul. de assessoribus dicetur, quamvis glos. in l. fin. C. de offic. eius qui vicem alterius gerit, dicat istos non posse de mero imperio cognoscere. sic dicitur in l. solent. ss. de offic. Procons. Sed ibi intelligitur de legato facto authoritate Proconsulis, qui tantum audire potest, sed non iudicare, & idem esset in Locum tenente Seneschalli, si ab eo ipso praeficeretur, sed quia a Rege praeficitur, sicut Seneschallus, ideo datur ei illa iurisdictio, quae & Seneschallo, vel Baillivo, & exercitium illius.»

78 Sur C 12, 20, 4.

79 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 181 col. 2 - 182 col. 1: «Sive praesens sit Seneschallus, sive absens […] & ita servat usus Franciae forensis, quando Seneschallus non est iurisperitus. Etiam si Praeside defuncto provincia a regenda commissa esset. Nam illi eadem iurisdictio dabitur, quae & isti dari solita erat, in cuius locum subrogatur […] Item si causa commmissa sit Seneschallo Bellicadri, poterit cognoscere Locumtenens eius, licet non exprimatur, quia est iudex Locumtenentis primarius, & ad exercitium iurisdictionis praefectus. ideo Rex committendo Seneschallo, videtur & commitere Locumtenenti eius; alioqui sequeretur, quod partes non haberent iudicem, quod esset inconveniens. […] Et quia illis Locumtenentibus a Rege data est universalis iurisdictio, sicut Seneschallis, ergo & ipsi cognoscere poterunt. Imo absente primario Locumtenente, dicerem secundarium cognoscere etiam posse, quia datus est ab ipso Rege ad universitatem iurisdictionis, sicut primus, sed non praesente primo: ergo si absens, vel cognoscere nolit, poterit secundarius iudex Baillivi cognoscere, de hac causa Baillivo commissa, vel si fuerit primus recusatus […] Quod est verum, quando uterque locumtenens esset ab ipso Rege creatus, secus si a Seneschallo, ut docet patruus meus Iacobus Rebuf.».

80 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, pp. 162 et 179.

81 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 3 et suivantes. Sur ce titre célèbre du Digeste voir Félix Senn, De la justice et du droit. Explication de la définition traditionnelle de la justice, Paris, 1927, et plus récemment Diego Quaglioni, A une déesse inconnue, La conception pré-moderne de la justice, Paris, 2003, pp. 23-28.

82 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 3 col. 1: «Quomodo iurisperiti sacerdotes vocari possint, ideamus, cum fere sint laici, & requiritur, ut sacerdotes Deo sint dicati? […] Respon. olim sacerdotes dupliciter dicebantur. Nam quidam sacris Dei vacabant […] & ius divinum ac pontificium maxime de his tractat, hosque suo proprio nomine sacerdotes, quasi sacra Dei ministrantes appelat. Alii sunt sacerdotes, qui sacris legibus operam praestant. Nam leges sacratissimae dicuntur, quae constringunt hominum vitas ad bene, beateque vivendum. […] Unde sicut sacerdotes sunt sacrorum interpretes, & sacra dantes, ita & hi sacra legum, & aequitatis, & iustitia praebent: & sicut sacerdotes consulti suer sacris responsa praebent, sic & Iuriscon. super iure. Ideo Scipioni Nasicae (qui optimus a senatu appellatus est) domus publica in sacra via data fuit, quo facilius consuli posset. […] Unde puto iuris doctores dici sacerdotes, si publice profiteantur: nam tunc sacra dant, & iustitiam colunt, ac notitiam aequi & boni habent, & eam artem profitentur, maxime si sint ab ordine probati, & intra numerum recepti.»

83 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 3 col. 2: «Etiam apparet Consiliaros, vel iudices creari non debere, nisi notitiam boni & aequi habeant, quam per leges consequuntur: & sic falluntur tota via Rhetores, & Grammatici: ac Philosophi, qui iudicare volunt sine iure, cum non habeant notitiam aequi & boni: nec praecepta artis noverint: sicut, si quis vellet domum construere, & numquam didicisset artem illam, maxime cum Iurisperitis prohibitum sit exemplis iudicare.»

84 C 3, 1, 17. Sur la justice des magistrats militaires, Bertrand Schnerb, « Un thème de recherche : l’exercice de la justice dans les armées des ducs de Bourgogne (fin XIVe- fin XVe s.) », PCEEB, 30 (La Justice dans les états bourguignons et les régions voisines aux XIVe-XVIe siècles : institutions, procédures, mentalités. Rencontres de Luxembourg, 28 septembre-1er octobre 1990), 1990, p. 99-115.

85 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 3 col. 2 - p. 4 col. 1: «Nec me conturbat l. certi iuris. C. de iudi. ubi magistratus militares iudicare possunt, verum de re militari eius quidem cognitionem habent quia tam per usum quotidianum, quam per militares regulas in his experti sunt, alias non possent iudicare. nam turpe esset eis, si ignorarent militarem disciplinam, in qua versantur. […] At licet isti, de re, de qua notitiam habent, iudicare possint, de bono tamen & aequo non, cum illorum notitiam non habeant. Et sic generales causarum iudices constitui non poterunt sicut iurisperiti».

86 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 4: «Ex quo patet curiarum supremarum iudices, seu consiliarios doctos esse in hoc iure oportere, alias, quomodo iudicabunt ex bono & aequo, si illa ignorent? Nam cum ad bonum & aequum redigendae sint sententiae illorum […] non possent profecto sententiae eorum per Plautum, & alios similes ad bonum & aequum reduci, nisi per Iuriscon. scientiam, cum aequitas sit legis voluntati coniunctissima, sequaturque eam quocumque tendat, sive ad humanitatem, sive ad acerbitatem […] Hodie tamen, quidam ignari iudices, etiam supremi, tota falluntur via, existimantes maiorem notitiam aequi & boni se habere, quam in iure inveniatur: certe cum in hoc iure sint praeceptiones collectae boni & aequi, & sit ars, nescio si in momentaneo capite alicuius, maius aequum & bonum oriri poterit, quam in iure, in quo est collectio praeceptorum boni & aequi, nisi in his forte quae praeter ius sunt, vel quando lex est ambigua: alias non est innitendum prudentiae suae […] Cum igitur ius scriptum non est a prudentum iudicio pendeat, de quo recte censere non cuiusuis est iurisperiti, sed eius, qui artem hanc plene novit. nam non parvi negotii est, aequitatem istam invenire, hoc Ulpia. tradidisse videtur.»

87 Rebuffe vise l’Ethique à Nicomaque, livre V.

88 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 4 col. 2: «Aequum pro iusto accipi frequenter compertum est, cui iniquum opponitur. […] Arist. lib. V Ethic. c. 1. ait iustum esse, quod est legitimum, & quod est aequum: iuniustum vero quod est contra leges, & quod est iniquum, idem […] ait aequum & bonum iustum esse: & idem, est ergo iustum, atque aequum & bonum, estque, haec natura ipsius aequi & boni emendatio legis ea ex parte, qua deficit, ob universale, haec enimest causa, & ut non omnia sint lege comprehensa, quia de quibusdam impossibile est ponere legem, quare decreto opus est indefinito: Namque rei indefinite, & regula est, sicut & aedificationis Lesbia norma, ad lapidis enim figuram mutatur, & non manet, & decretum ad res ipsas simili modo, ideo multa relicta sunt iudicis arbitrio […] Ex quo patet ad Iurisperitos spectare separare aequum ab iniquo, & super his statuere, ac quantum aequae mensurae, vel pondera continere debeant.»

89 Rebuffe renvoie à I 4, 6 § 31. Nous revenons plus bas sur le pouvoir d’interprétation du juge pour ce qui est du droit et de la loi Cf. infra, C) ; ici, il s’agit plus d’une bonne compréhension des faits, d’où la nécessité de consulter des experts dans les matières concernées en même temps que la latitude laissée à l’arbitrium iudicis, puisqu’il n’est pas question de modifier le droit.

90 D’après D 32, 79, 1.

91 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 4 col. 2: «Aequum autem accipitur ex dignitate eius, qui funeratus est, ex causa, ex tempore, ex bona fide. igitur illa, quae lege comprehensa non sunt, ex bono & aequo interpretationem & emendationem accipiunt […] Item iudices, si coram eis de re medica agatur, medicos consulere solent: si de re rustica, rusticos […] & sic de omnibus Iurisperiti iudicare poterunt, macime cum consilio peritorum artis.»

92 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 184, col. 2 : « Iudices tamen in Francia, sive Ecclesiastici, sive laici, in causis decidendis vocare solent peritos, & illorum consilium sequi, & ex Constitutione Regis hoc tenentur facere, qui illo iure utuntur […] & isti Consiliarii vocari possunt […] quia consulunt iudicibus, qui eos vocant. Hodie in quibusdam civitatibus, sicut in Montepessulano, vidi unum praefectum iustitiae administrandae in domo Consulum, vel Schabinorum, qui vocabatur Assessor, & habebat iurisdictionem, & quando praeficitur ad officium, putarem eum sic creatum iurisdictionem habere, Consiliaros vero vocatos ad consulendum super processu a iudice, nullam habere iurisdictionem, & hoc iure utimur in Francia. » Rebuffe ne donne pas de référence et nous n’avons pas trouvé laquelle : il ne s’agit d’aucune des grandes ordonnances de justice : ni celle de 1535, ni celle de 1539 ; ni même celles de 1454 et 1493.

93 Sur ce sujet Jan Rogozinski, « The counsellors of the seneschal of Beaucaire and Nîmes, 1250-1350 », Speculum, vol. 44, n^o 3, 1969, p. 421-429.

94 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 195, col. 2. « Adhaec in hac rubrica est dictio IUDICUM, quae generaliter accipitur hîc, pro quolibet magistratu ius dicent, id est, iudicante ». Rebuffe renvoie à l’authentique De defensoribus civitatum, Nov 15, 1, § 1.

95 Cf. infra D). Sur la vigilance du juge quant à la procédure voir Yves Bongert, « Question et responsabilité du juge au XIVe siècle d’après la jurisprudence du Parlement, Hommage à Robert Besnier, Paris, 1980, p. 23-55.

96 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 195, col. 2. - 196 col. 1: «Notandum est iudice requiri, primo, bonitatem, quam prius expetivit David tanquam praecipuam, sic inquiens: Bonitatem, disciplinam, & scientiam doce me Domine: ideo in iudice requiritur bonitas, ut in iure vir bonus vocari soleat […] iudicis ergo nomen habere non meretur haereticus, malignus, vindicta & dolis instructus. […] Secundo requiritur scientia in iudice, videlicet iuris […] & quamvis magistratus fieri posset, utpote Seneschallus, & praefici rei militari, qui in illa arte est experiens […] Tamen ad dicendum ius nullus praefici debet, nisi iuris sit peritus […] nempe, quomodo ius dicere poterit, qui iuris ignarus est, etiamsi Plauti peritiam, Terentii, & aliorum Poetarum calleat? Nam quamvis exempla a Valerio, & aliis congesta habeat, Iurisconsulti non exemplis, sed iuribus iudicant. […] Ideo toto errant coelo quidam iuvenes, qui potius Ciceronis, vel alterius Rhetoris sententiam inducunt, quam Iurisconsultorum, cum ille Grammaticus, vel Rhetor necessitatem iudicandi non habeat, sicut Iurisconsultorum & Imperatorum statuta, quemadmodum si quis Galenum ad dicendum causas adducere vellet. Tertio diligens esse debet iudex, alioqui punitur ex negligentia […] Quarto, iustissimus & vigilantissimus».

97 Ibid. : «Quinto, eloquens esse debet […] Unde in Praesidibus supremarum Curiarum maxime attendi debet eloquentia, ut ab omnibus sermo eius intelligatur, & non parietibus, & sibi tantum loquatur; & idem in Advocatis, & maxime Regiis».

98 Ibid.: «Sexto requiritur prudentia & constantia […] Et ideo stulti, stolidi ac inconstantes iudices reiici ab officio iudicandi debent».

99 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 67 col. 1: «Graves esse debent, qui alios iudicare solent».

100 In titulo de verborum et rerum significatione commentaria amplissima, p. 297: «Interdum tamen vocatur bonus iudex […] omnius iudex bonus & utilis esse omnibus & singulis debeat […] quamvis multi suos subditos expilent, & contra iura iudicent, quos stultos & iniquos vocat Ulpi.»

101 Voir Jean-Louis Thireau, « Le bon juge chez les juristes français du XVIe siècle », La conscience du juge dans la tradition européenne, Jean-Marie Carbasse et Laurence Depambour-Tarride (dir.), Paris, 1999, p. 131-153, ici en particulier p. 133-135.

102 Sur ces vertus dans la doctrine voir ibid. p. 136-141.

103 Ibid. p. 138 : « Bien entendu, l’érudition du juge doit aussi englober la science du droit » remarque Jean-Louis Thireau, mais cela vient uniquement dans un second temps, au contraire de ce que l’on trouve sous la plume de Rebuffe.

104 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 832 : « Et sic debent iudices Regni Franciae sequi leges Regias, & stylos curiarum suarum. minime enim mutanda sunt quae semper certam interpretationem habuerunt ». Sur l’interprétation voir Vincenzo Piano Mortari, Ricercha sulla teoria dell’interpretazione del diritto nel secolo XVI, I, Le premesse, Milan, 1956 (réimpr. 1986), ainsi que Philippe Godding, « L’interprétation de la loi dans le droit savant médiéval et dans le droit des Pays-Bas méridionaux », L’Interprétation en droit. Approche pluridisciplinaire, Michel Van de Kerchove (dir.), Bruxelles, 1978, p. 443-483 et Victor Crescenzi, « Problemi dell’interpretatio nel sistema del diritto comune classico », El dret comu i catalunya, Estudis 3, Aquilino Iglesia Ferreiros (dir.), Barcelone, 1992, p. 167-206 ; du même également « Linguaggio scientifico e terminologia giuridica nei glossatori bolognesi : "interpretari","interpretatio" », Vocabulaire des écoles et méthodes d’enseignement au Moyen Âge. Actes du colloque Rome 21-22 octobre 1989, éd. par Olga Weijers, Turnhout, Brepols (« Civicima. Etudes sur le vocabulaire intellectuel au Moyen Âge », V), 1992, p. 111-129 ; Benoît Frydman, Le sens des lois. Histoire de l’interprétation et de la raison juridique, Paris, 2005, et en dernier lieu Jacques Krynen, L’idéologie de la magistrature ancienne… op. cit., pp. 139-190.

105 Jean-Louis Thireau, « Le bon juge… », art. cit., p. 141.

106 Cf. Jacques Krynen, L’idéologie de la magistrature ancienne…, op. cit., p. 150-158.

107 Voir Anne Rousselet-Pimont, Le chancelier et la loi, op. cit., p. 429-443.

108 Sur le développement du dirigisme économique de la monarchie nous reviendrons plus loin, cf. infra chapitre IX.

109 Sous D 1, 1, 7.

110 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 25: «Sicut ius Gallicum est, quod Reges Galliae introduxerunt, sic & ius Praetorium. Sed, quamobrem Praetores hoc ius introduxerunt? Respond. text. adiuvandi iuris gratia. & ideo miratur Pomponius, cur honoraria acio sit inducta cum sint civiles: nisi forte (inquit) ideo, ut innotescerte Praetor curam agere reprimendae improbitatis hoc genus hominum.»

111 C 1, 26, 2.

112 Bartole, sur C 11, 2, 4.

113 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 25 col. 2: «Mirantur interpretes, cur Praetores, corrigebant ius, cum si potestas data si alicui statuendi, non censetur potestas data, ut corrigat leges, & statuat contra eas […] Unde docet Bart. […] habentes potestatem statuendi, non posse leges vel constitutiones corrigere, nec immutare, nisi sit specialiter eis permissum, aut propter publicam utilitatem […] hoc fuisse Praetoribus specialiter permissum […] Et magistratus, qui iudicavit contra leges, propter publicam utilitatem, non est puniendus, nec facit litem suam».

114 Voir Katia Weidenfeld, « L’incertitude du droit devant les juridictions parisiennes au XVe siècle », CRM, 7 Droits et pouvoirs, Gérard Giordanengo (dir.), 2000, p. 67-91.

115 Cf. supra chapitre I.

116 In titulo de verborum et rerum significatione commentaria amplissima, p. 338 : « Quamobrem saepius allego iudicum senatus, maxime in constitu. Reg. nulla alia adducens iura, ratus authoritatem eius sufficere : quia antequam senatus sic iudicaverit, verissimile est, quod multae leges, & iura tanquam in acervum fuerunt adductae ad hoc ». Au sujet de la décision faisant jurisprudence voir André Sergène, « Le précédent judiciaire au Moyen Age », RHD, 1961, p. 224-254, 359-370.

117 Voir Patrick Arabeyre, « Aux racines de l’absolutisme : Grand Conseil et Parlement à la fin du Moyen Âge d’après le Tractatus celebris de auctoritate et preeminentia sacri magni concilii et parlamentorum regni Francie de Jean Montaigne (1512) », CRMH, 2000, n^o VII, p. 189-210. Egalement Jacques Krynen, « Senatores tolosani. La signification d’une métaphore », L’Humanisme à Toulouse (1480-1596), Nathalie Dauvois (dir.), Paris, 2006, p. 47.

118 Cf. supra A).

119 Sur le jugement en équité des parlements, Georges Boyer, « La notion d’équité et son rôle dans la jurisprudence des parlements », Mélanges d’histoire du droit occidental, Paris, 1962, p. 210-236. Sur l’équité de manière plus générale, Marguerite Boulet-Sautel, « Equité, justice et droit chez les glossateurs du XIIe siècle », RSHDE, II, 1951, p. 1-11 et plus récemment Jean-Marie Carbasse, « Le juge entre la loi et la justice. Approches médiévales », La Conscience du juge dans la tradition juridique européenne, Jean-Marie Carbasse et Laurence Dempambour-Tarride (dir.), Paris, 1999, p. 67-94. Sur le lien entre équité et interprétation on pourra se reporter à Giovani Caron, « Aequitas et interpretatio dans la doctrine canonique aux XIIIe et XIVe siècles », Proceedings of the Third International Congress of Medieval Canon Law, (Monumenta iuris canonici, series 6, subsidia, vol. 4), 1971, p. 131-141.

120 Jean-Louis Thireau, « Le bon juge… », art. cit., p. 143.

121 Cf. Jacques Krynen, L’idéologie de la magistrature ancienne…, op. cit., p. 160-162.

122 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 30, col. 1 : « Et sic pro praedicta apparet, hodie partes non posse prorogare iurisdictionem, ultra tempus praestitutum, quia statim iudex desiit finito tempore.[…] ideo tollitur argumentum de tempore ad locum, unde etiam non possent partes consentire, ut iudex ordinarius extra locum maiorum, iam assignatum sine causa necessaria agnoscat, alioqui ipsa sententia nulla redderetur […] & audivi ita annullari, sententias extra locum maiorum latas, ab ordinario instante procuratore Regio, alias esset in potestate iudicum locum maiorum immutare, & in domo sua iudicare, loco a superiore assignato dimisso, & alium eligere, quod fieri non potest, quia inferior legem superioris tolleret, quod est prohibitum […] prorogationem iurisdictionis in Francia vix fieri, cum iurisdictiones sint patrimoniales ». Notons que Rebuffe dit « les juridictions » : « cum iurisdictiones sint patrimoniales ».

123 Sur l’histoire de cette procédure, et plus largement celle de la déontologie des magistrats et l’idée de « bon juge » voir Boris Bernabé, La Récusation des juges. Etude historique et doctrinale, Paris, 2009.

124 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 715-726.

125 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 715-716: «Ad primum, recusatio est iurisdictionis vel audientiae causa suspitionis proposita declinatio, sic definit Specul. in titul. de recusat. § 1. in I. parte. sequuntur doct. in l. apertissimi. C. de iudic. Ego dicerem recusationem quantum ad hanc attinet materia, esse iudicis ratione odii, amicitiae alterius vel iustae causae reiectionem, quae definitio satis elucidabitur infeius.»

126 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 716: «Secundo quaeritur quo iure sit recusatio? Et respond. Panor. & communiter doct. […] de iure naturali inventam & quia continet defensionem, quae est de iure naturali […] ne videlicet innocens condemnetur per suspectum iudicem, & opprimatur. Ego dicerem recusationem iure civili esse introductam, quadam ratione naturali dictante […] ipsa namque ratio dictat, quia suspecti & inimici iudices esse non debent […] Nam quodammodo naturale est suspectorum iudicum insidias declinare, & inimicorum iudicium velle refugere, & sic non dicit esse naturale, sed quodammodo naturale. Sic dicitur de legitima: ut sit introducta de iure civili ratione naturali dictante.»

127 Au sujet de cette fonction voir Bernard Barbiche, « Les procureurs du roi de France à la cour pontificale d’Avignon », Aux origines de l’Etat moderne. Le fonctionnement administratif de la papauté d’Avignon, Ecole française de Rome, 1991, p. 81-111.

128 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 717: «Si tamen procurator generalis allegaverit dominum absentem, & hanc recusationem ab ipso propositam approbaturum, & petat dilationem ad obtinendum speciale mandatum, interim iudex recusatus in causa procedere non debet: alioqui perperam factum iudicavit senatus Paris. anno 1543. die 4. Decembris.»

129 Sur C 6, 24, 14.

130 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 725: «Idem si iudex sit illiteratus, & ut dicunt, grossus ac ingenii hebes, tunc in puncto subtili recusari posset […] Sed hoc non servamus: nam postquam magistratus a Rege est approbatus, non posset ob hoc recusari.[…] Alioqui multi iudices & magistratus recusari possent: quia non intelligunt iuris terminos».

131 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 717: «Ex malitia non debent iudices recusari, sed ex causa & quidem iusta, alioqui recusantes puniuntur»

132 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 716: «Tertiae quaestionis decisio infertur ex praemissis, videlicet quod Papa & princeps non possunt committere causam iudici suspecto remota recusatione […] Imo si princeps expresse committat causam recusatione remota, intelligitur de recusatione frivola.»

133 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 191: «Nam Princeps dominium non potest auferre sine causa, cum sit de iure gentium […] alias veniret contra rationem naturalem, quae inter omnes gentes constituit hoc ius».

134 Sous D 5, 1, 18.

135 Sur l’institution du syndicatus et son rôle voir Pier Luigi Rovito, « Il Syndicatus Officialium nel Regno di Napoli. Aspetti e problemi dell’irresponsabilità magistratuale nell’èta moderna », L’educazione giuridica, IV, Il pubblico funzionario : modelli storici e comparativi, t. I : Profili storici. La tradizione italiana, Pérouse, 1981, p. 531-575.

136 Commentaria in constitutiones seu ordinationes regias, p. 899 : « Aliud quod Bart. […] infert quod licet quis non appellaverit, tamen poterit agere contra iucidem in syndicatu, quoa inique iudicando fecit litem suam […] Quod non servamus in hoc Regno Franciae, nam magistratus sunt tuti extra tres casus, scilicet doli, fraudis & concussionis, ut alias scripsi. Ideo qui non appellaverit in Francia non aget, nisi in his casibus contra iudicem, alioqui nulli vellent iudicis officium subire, timentes illis fore damnosum ». Sur ces questions de faute délictuelle du juge en regard de la haute valeur morale de sa mission, voir Laurent Mayali, « Entre idéal de justice et faiblesse humaine : le juge prévaricateur en droit savant », SHDE, 16 (Justice et justiciables. Mélanges Henri Vidal,), 1994, p. 92-103. Voir également Claude Gauvard, « Les juges devant le parlement de Paris aux XIVe et XVe siècles », Juger les juges du Moyen Âge au Conseil supérieur de la magistrature, Paris, 2000, p. 25-51 ; Katia Weidenfeld,, Les origines médiévales du contentieux administratif…, op. cit., p. 309-328.

137 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 472 col. 2: «Pro istis facit text. singularis in l. iii. in fin. C. ne sanctum baptis. iteretur. ubi iudex negligens in punitione poenae, a lege ordinatae, debet eandem ipse iudex pati, unde voluit bonus text. in l. ii. in C. de commerciis & mercat. quod iudex negligens & dissimulans in poena imponenda, praesumitur delicti conscius».

138 Cf. supra C).

139 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 83 col. 2 : « iudices ab officio removendos, si videant rixantes, & non se interponant. & Senatus Tholosanus furca punivit iudicem, qui raptum dissimulaverat, & raptorem amicum suum non punierat ». Sur l’histoire et les implications de la répression criminelle en France à l’époque de Rebuffe, on pourra se reporter à Nicole Gonthier, Délinquance, justice et société dans le Lyonnais médiéval, de la fin du XIIIe siècle au début du XVIe siècle, Paris, 1993.

140 Le Parlement de Paris existait depuis le milieu du XIIIe siècle. En 1443 l’éloignement justifia l’instauration d’un second parlement à Toulouse, en 1451 à Bordeaux, en 1453 à Grenoble, en 1477 à Dijon, en 1499 à Rouen, en 1501 à Aix. Sur les rapports du parlement de Paris avec les autres juridictions et avec le pouvoir royal, voir Michel de Waele, « Les relations entre le parlement de Paris et les parlements de province à l’époque des guerres de religion », Les Parlements de province. Pouvoirs, justice et société du XVe au XVIIIe siècle, Jacques Poumarède et Jack Thomas (dir.), Toulouse, 1996, p. 427-435 ; Sylvie Daubresse, Le Parlement de Paris ou la voix de la raison (1559-1589), Genève, 2005. Pour un exemple du rôle tenu par l’institution parlementaire dans l’accroissement de l’emprise royale sur les provinces voir Louis de Carbonnières, « Le pouvoir royal face aux mécanismes de la guerre privée à la fin du Moyen Age. L’exemple du Parlement de Paris », Droits, 46 (Pensées et pratiques de la guerre), 2007-2, p. 3-17.

141 Jacques Krynen, « Une assimilation fondamentale… », art. cit., p. 215.

142 Sur l’avis d’Hostiensis et Guillaume de Cunh, Jacques Krynen, « Une assimilation fondamentale : le Parlement "Sénat de France" », A Ennio Cortese, t. II., Rome, 2001, p. 211.

143 Ibid., p. 212.

144 Sur cette institution rivale des parlements voir Monique Pelletier, « Le Grand Conseil de Charles VIII à François Ier (1483-1547) », PTEC, 1960, p. 85-90. Egalement Camille Trani, « Les magistrats du Grand Conseil au XVIe siècle (1547-1610) », Paris et Île-de-France. Etudes et documents. Mémoires…, 42, 1991, p. 61-218.

145 In titulo de verborum et rerum significatione commentaria amplissima, p. 781. Il s’agit de la loi Quisquis en C 9, 8, 5. Voir notamment Jacques Krynen, « Qu’est-ce qu’un parlement qui représente le roi ? », art. cit., et L’idéologie de la magistrature ancienne… op. cit., en particulier pp. 72-78.

146 De Regum et principum p. 25 § 1. Notons qu’il ne s’agit plus proprement du De Regum et principum mais du De consiliariis Regum sive principum qui le suit. Rebuffe vise alors C 12, 1, 4.

147 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 46 col. 2 - 47 col. 1: «Origo Senatorum, a Romulo initium, teste Fenestella, coepit: quos, ab honorem patres, & progenies eorum patricios, vel (ut ait Plutarchus in Romulo) patres dictos, quod, hi solum creari possent, & quia paterno officio oportet eos causam populi in suam curam, & fidem suscipere, & benevolo amicoque animo in eos esse. Ob aetatem vero senilem Senatores dicti sunt, ut Livius author est libro primo ab urbe condita. Et hi ab ipso creati Romulo fuerunt centum, qui summam potestatem id temporis habuerunt, ut ne quidem liceret, inconsulto senatu aliquid moliri. Deinde Tarquinus Priscus, Romanorum Rex, centum cum pari potestate addidit. Verum Tarquinius superbus celebriorem Senatus partem morte, & exilio destruxit, unde Senatus valde diminutus fuit. Sed exactis Regibus a Bruto primo: Consule, seu a Publicola ad pristinam maiestatem restitutus fuit Senatus. Quos enim aetate graves spectataeque probatis, fidei, ac doctrinae videbant, senatui tanquam gravissimo, sanctissimoque consilio adscribebant. Postea ingruente imperio, Caesar (ut Suetonius ait) ultra mille, per gratiam, & praemium (inconditam certe & deformem turbam) creavit: quos, quia iuvenes & indignos elegerat, abortivos vulgus vocabat. Sed deinde Augustus in pristinum modum & splendorem restituit. Et Vespasianus remotis indignissimis, amplissimum ordinem restauravit. Alexander, etiam Mamma, ac Antoninus Philosophus, aliique docti & boni Imperatores, maximis honoribus hos affecerunt, & plurimi, ex ipsis Pontificibus, creati Senatores fuerunt. At cum isti tantum in urbe ante imperium creati fuissent, ut Livius ait, in illa habiti in magno honore fuerunt, & a Censoribus, vel ex numero Aedilium, & Quaestorum, Equestrique ordine legebantur. Tamen progrediente imperio, extra urbem in provinciis, limitibusque Romanis creati etiam quidam fuere: qui partim in iudicis assidebant, partim vero vias, pontes, & aquae ductus curabant. Et in negotiis ordinis cognoscendis, ut hodie apud Parisienses Commissarii, arbitrii: vel a praefecto Praetorio, vel a Praeside necnon Augusto itideù dabantur […] Verum enimvero, cum lege Regia translatum sit omne imperium in Caesarem. […] Valde diminuta est potestas senatus: nec illis postea ab Imperatoribus tanta, quanda ante imperium erat, concessa fuit; nam constituto Principe datum est ei ius, ut quod constituisset ratum esset»

148 Cf. infra chapitre V. Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 47 col. 1: «Deinde Reges & Principes, qui eos in suis regnis & terris crearunt, iudicandi summam potestatem eis dederunt sine appellationibus […] Supplicandi tamen ab illorum decretis, dederunt ad ipsum Principem potestatem.»

149 Ibid.: «Ex quibus dignoscitur distinguenda esse tempora, si velimus scripta conciliare […] Nempe ante imperium, Senatusconsulti faciendi apud eos potestas erat, & quicquid constituisset, pro lege observabatur […] Et hodie quoque Venetorum senatus retinuit sibi supremam potestatem illam. post legem vero Regiam latam, nulli extra Principem permissum fuit legem ferre generalem.»

150 Cf. supra, Chapitre I.

151 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 47 col. 1 : « Ex his ergo constat Senatum, vel senatores curiarum regni non esse comparandos senatui, vel senatoribus Romanis. Nam multa adempta sunt nostro Senatui, quae concessa erant id temporis Rom. Senatui, & certa quidem data est illis potestas. Quare toto coelo errare videntur, qui officia antiquorum cum nostris plene comparare volunt, quoad quaedam tamen comparatio fieri poterit, sed non per omnia, & cum his poterunt conciliari multa iura, quae inspecto tempore ante imperium procedebant. Alia vero tempore imperii, etiam tempore nascentis imperii multa, quae inclinante imperio, aboleta fuerunt. Et nunc alia servantur, quae olim introducta non fuerunt. Et ista fere in omnibus aequiparationibus officiorum servari poterunt, & inspici, si quis recte iudicare velit, & leges conciliare. » Sur la comparaison commune des parlements avec le sénat romain, cf. Jacques Krynen, « Une assimilation fondamentale : le Parlement "Sénat de France" », art. cit. ; du même auteur « Senatores tolosani…. », art. cit. ; voir aussi Ugo Petronio, « I senati giudiziari », Il Senato nella storia, II, Il Senato nel medioevo e nella età moderna, Rome, 1997 et Jean-Pierre Jurmand, « L’évolution du terme de Sénat au XVIe siècle », La Monarchie absolutiste et l’histoire en France. Théorie du pouvoir, propagandes monarchiques et mythologies nationales. Actes du colloque en Sorbonne des 26-27 mai 1986. Paris, 1986.

152 Jacques Krynen, « Une assimilation fondamentale : le Parlement "Sénat de France" », art. cit., p. 209.

153 Ibid., p. 217.

154 Voir William F. Church Constitutional Thought in Sixteenth-Century France. A Study in the Evolution of Ideas, Cambridge, 1941, p. 70. Egalement Jacques Krynen, « Senatores Tolosani… », art. cit., p. 51.

155 Cf. supra chapitre I, Section 1, § 2, B).

156 Cf. Laurent Pfister, « Des "rescrits du prince". Le pouvoir normatif du roi selon Jean Papon », Revue d’histoire des facultés de droit et de la science juridique, n^o 22, 2002, p. 91-92. Voir aussi François Saint-Bonnet, « Le parlement, juge constitutionnel (XVIe-XVIIIe siècle) », Droits, 34, 2001, p. 177-197.

157 Cf. Jacques Krynen, « Senatores Tolosani… », art. cit., p. 53-54.

158 Cf. infra chapitre VIII Section 2.

159 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 49 col. 2: «Remotus a Senatu propter turpitudinem, non potest iudicare, quia non est amplius Senator, cum sit remotus: sic remotus ab officio iudicis non potest amlius iudicare, quia iudex non est […] imo lex Iulia repetundarum, damnato tantum, licet remotus non sit, prohibet publice testimonium dicere, aut iudex esse […] Item, si remotus esset sine turpitudine, quia etiam iudex non est, nam desinit esse iudex […] & potest quis privari propter longam valetudinem adversam, & negligentiam.»

160 Ibid.: «Vetat omnino ne iudicet, quando motus est propter turpitudinem, etiamsi mandaretur ei postea iurisdictio: diversum esset, si aliter motus, quam ob turitudinem fuisset: quia hoc casu iudex fieri potest […] quia cessat causa, qua repellebatur, videlicet infamia, & sic effectus cessabit. […] sive remotus fuerit propter turpitudinem commissam in officio, sive extra, quia iudex non est, & est infamis, etiam iuris infamia propter crimen, & quamvis ratio text. respiciat turpitudinem in officio commissam, tamen aliae sunt generales rationes, & una extante lex etiam locum habet. §. affinitatis. de nuptiis. in Institut. Et hoc textu intelligitur, qui non potest iudicare, nec testimonium dicere, quod est verum, quando inhabilitas provenit ex crimine, vel condemnatione, secus si ex iurisdictionis defectu. Nam qui non est iudex, potest testificari, sed non iudicare, ob iurisdictionis defectum, nec privatorum consensus facit eum iudicem, qui nulli praeest iurisdictioni.[…] Limitatur, quando remotus esset restitutus […] Quod si quis famoso iudicio condemnatus, per in integrum restitutionem fuerit absolutus.»

161 D 3, 1, 1 § 10.

162 Commentant D 48, 23, 1.

163 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 49 : « Ergo habetur ac si non remotus, sed a quo possit restitui, Ulpianus docet […] & putat de ea restitutione intelligi, quam Princeps, vel Senatus indulsit […] Accursius hoc etiam docet : sed hodie solus Princeps restituit, non vero Senatus, nec alius in hoc regno. » Sur la perte et la restitution de fonction voir Albert Rigaudière, « Destitution d’officiers et reconstitution de carrières au milieu du XIVe siècle », Nonagesimo anno, Mélanges en hommage à Jean Gaudemet, Paris, Claude Bontemps (dir.) 1988, p. 837-873.

164 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 49 col. 2 - 50 col. 1 : « Quid in suspenso a Principe, donec purgatus fuerit de aliquo delicto ? Rspondeo, Hic antequam fuerit innocens declaratus, seu absolutus a iudicibus, non poterit iudicare, sed statim postea poterit, etiam licentia a Principe, non perita. Nam Princeps remittendo causam ad iudices, & alia omnia censetur remisisse ». Rebuffe vise D 1, 9, 2.

165 Cf. infra chapitre VIII.

166 Praxis Beneficiorum, p. 501-505.

167 D’après l’authentique Quae supplicatio, Auth. post C 1, 19. Sur la supplique pour proposition d’erreur cf. infra, chap. V.

168 D’après C 1, 54, 6. Praxis Beneficiorum, p. 502 col. 2 : « Nono, potest curia suprema mulctam, quando non est taxata, ultra tres libras auri indicere, licet aliae curiae non possunt. »

169 Ibid.: «Decimo ex causa curia suprema mulctas pecuniarias, quas Galli emendas vocant, etiam per regias ordinationes taxates, diminuere, seu in totum.»

170 Rebuffe étaye cette affirmation par un renvoi à D 5, 1, 2. Praxis Beneficiorum, p. 503 col. 1 : « Duodecimo, omnes dilationes potest ex causa abbreviare, etiam si per ordinationes terminus esset praefixus instar principis. »

171 Praxis Beneficiorum, p. 503 col. 1: «Decimotertio, curia suprema regis literas verificare seu approbare non debet, si causam videat iustam in contrarium rem trahentem.»

172 Cf. infra, chapitre VI, Section 2.

173 Praxis Beneficiorum, p. 504 col. 1: «Vigesimo secundo, potest senatus appellationem in oppositionem convertere sine literis regiis.»

174 C 7, 45, 13.

175 Praxis Beneficiorum, p. 503 col. 1: «Decimoseptimo, quando rex vult delegare causam curiae inferiori, ad quam cognitio de iure ordinario non pertinebat, debet eam expressim committere, nec sufficeret in literis dicere mandam, sed debet dicere committimus […] Secus in literis curiae parlamenti directis».

176 Sur le rapport entre la personne du prince et sa représentation parlementaire, Jacques Krynen,, L’idéologie de la magistrature ancienne… op. cit., pp. 64-72.

177 D 1, 18, 6.

178 C’est une notion importante dans l’histoire de la définition du bon juge. Voir La Conscience du juge… op. cit., en particulier les deux articles de Jean-Louis Thireau, « Le bon juge… » art. cit., et Antonio Padoa-Schioppa, « Sur la conscience du juge dans le ius commune européen », p. 95-129.

179 Voir Marie-France Renoux-Zagamé, « Royaume de la loi : équité et rigueur du droit selon la doctrine des parlements de la monarchie », Histoire de la Justice, n^o 11, 1998, p. 35-60.

180 Cf. infra chap. V.

181 Praxis Beneficiorum, p. 502 col. 2 : « Septimo, suprema tantum curia cognoscit de paribus Franciae, & de eorum causis etiam in prima instantia. » Voir Ernest Perrot, Les Cas Royaux. Origine et développement de la théorie aux XIIIe et XIVe siècles, Paris, 1910.

182 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 18 col. 1 : « Unde tenendum est in hoc regno Franciae, quod iudices, etiam supremi, nullum absoluere homicidam solent, nisi a Rege hoc eis concessum fuerit, per literas quas impetrare reus etiam a Cancellaria potest, quando est defensio necessaria. » Au sujet de la concession des lettres royaux par la chancellerie, voir Octave Morel, La grande chancellerie royale et l’expédition des lettres royaux, de l’avènement de Philippe de Valois à la fin du XIVe siècle (1328-1400), Paris, 1900, Rémi Scheurer, « La chancellerie de France et les écritures royales au temps de Charles VIII et de Louis XII (1483-1515) », PTEC, 1962, p. 107-112. Egalement Georges Tessier, « Lettres de justice », BEC, 101, 1940, p. 102-115 ; Pierre Gasnault, « La transmission des lettres pontificales aux XIIIe et au XIVe siècle », Histoire comparée de l’administration (IVe-XVIIIe siècle), actes du XIVe colloque historique allemand (Tours, 1977), Munich 1980, p. 81-87 ; Philippe Godding, « Les lettres de justice, instrument du pouvoir central en Brabant (1430-1477) », Archives et bibliothèques de Belgique, 61, 3-4 (Miscellanea Roger Petit), 1990, p. 385-402 ; Claude Gauvard, « Résistants et collaborateurs pendant la guerre de Cent Ans : le témoignage des lettres de rémission », 107e Congrès national des Sociétés savantes, Poitiers, 1986, I, p. 123-138 ainsi que « Les clercs de la chancellerie royale française et l’écriture des lettres de rémission aux XIVe et XVe siècles », Ecrit et pouvoir dans les chancelleries médiévales : espace français, espace anglais, actes du colloque international de Montréal, 7-9 septembre 1995, Louvain-La-Neuve, 1997, p. 281-291, et dans le même volume « Conclusion », p. 333-342 ; Louis de Carbonnières, « Les lettres de rémission entre Parlement de Paris et chancellerie royale dans la seconde moitié du XIVe siècle », RHDFE, 79, 2001, p. 179-195.

183 Praxis Beneficiorum, p. 502 col. 2 : « Trigesimoprimo, literae officiorum & magistratuum maiorum debent praesentari curiae supremae, & ibi magistratus praestare iuramentum debent, quod recte, iuste ac legitime suum exercebunt officium, & quod fideles erunt regi, & iura illius conservabunt, & tuerbuntur pro virili. »

184 La notion de conseil sera étudiée plus amplement infra. Cf. chapitre VII Section 2, § 3. Sur le rôle consultatif spécifique des parlements, voir Thomas N. Blisson, « Consultative Functions in the Kings Parlements (1250-1314 », Speculum, 44, n^o 3, 1969, p. 353-373. Egalement Elizabeth A. R. Brown, « The role of the Parlement of Paris in the ratification and registration of royal acts during the reign of Charles VI », Journal of Medieval History, sept. 1983, p. 217-225.

185 Il semble qu’il s’agisse d’un registre du Parlement. Nous en avons trouvé mention est dans l’Histoire des Chanceliers et Gardes des Sceaux de France (1680) de François Duchesne (1616-1693) p. 375 où il cite un « Extrait d’un Registre de la Cour, intitulé Liber Consiliorum ». Paul… d’Arc, dans son Livre d’or…. p. 36 note des « Registres du conseil du parlement de Paris (liber consiliorum parlamenti) de 1400 à 1436 », manuscrit sur papier in quarto. On en trouve mention dans le catalogue Techener des livres précieux de 1888. Nous n’avons rien trouvé pour l’année évoquée par Rebuffe.

186 Praxis Beneficiorum, p. 502: «Sexto, rex non debet indicere bellum sine consilio senatus, qui senatus est consilium regis, in quo sunt multi sapientissimi viri […] Et legitur in lib. consi. regem petiisse consilium a curia parlamenti supra materia belli, & diebus pluribus curia fuit occupata cum aliis viris trium statuum, & hoc anno 1378 10 Decemb. sed hodier contemnuntur, & omnia pessum eunt.»

187 Jacques Krynen, « Une assimilation fondamentale : le Parlement "Sénat de France" », art. cit., p. 219.

188 Sur cette fonction à l’époque de Rebuffe cf. Gaston Zeller, « Gouverneurs de provinces au XVIe siècle, RH, t. 185, 1939, p. 225-256 et Bernard Chevalier, « Gouverneurs et gouvernements en France entre 1450 et 1520 », Histoire comparée de l’administration (IVe-XVIIIe siècles). Actes du 14e Colloque historique franco-allemand, Munich, 1980, p. 291-307.

189 D 1, 16, 8.

190 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 119 col 1: «Ex his legibus colligebant quidam Proconsulem, seu Regis locumtentem maius imperium habere, quam Curiae supremae, quae Parlamenta vocamus, & sic cessare potestatem Curiarum supremarum, & aliorum magistratuum eo praesente.»

191 Ibid.: «Contrarium tamen est verum, quia iste text. dicit Proconsulem habere maius imperium post Principem, sed Curiae supremae iudicant nomine Principis, & non aliter iudicant, quam ipse foret iudicaturus […] Unde cum in eorum iudiciis & sententiis nomine Principis semper iudicent, ipse Princeps est maior suo locumtenente, & sic Curiae supremae maiores erunt, quam ipsi locumtenentes Regis, qui nomine suo iudicant: Curiae autem supremae nomine Regis, & semper loquitur Rex per eas, ergo verba Regis sunt pretiosiora, & fortiora, quam aliorum verba, videlicet Proconsulis & aliorum inferiorum. Praeterea commissa est suprema iurisdictio supremis Curiis in omnibus causis, Gubernatoribus vero Regis non. Ideo ipso in casu delicti possunt contra ipsum patriae gubernatorem inquirere, & ipsum apprehendere, & postea Regem certoriare de criminibus commissis per eum, quod non posset facere Proconsul, ne quidem contra unum Consiliarium.»

192 Ibid.: «Nec refragatur, quod olim Proconsules hanc haberent potestatem: quia Curiae supremae non erant decretae in provinciis, sicut nunc sunt. ideo Proconsuli haec iurisdictio dabatur, sed hodie in regno secus: etiam olim non habebat maiorem potestatem, quam Praefectus Praetorio, ut supra suo loco probavimus, in locum quorum successerunt Curiae supremar, prout ibi tractavimuus. […] Unde infertur, Curias supremas posse exercere iurisdictionem etiam praesente Gubernatore, nec cessare earum imperium. Nam etiamsi maior si praesens, non cessat iurisdictio ordinarii, maxime quando ille ordinarius non habet iurisdictionem ab illo.»

193 D 1, 16, 6 § 2, Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 115 col. 2: «Ex hoc text. habetur Legatos Proconsulis non debere in rebus dubiis Principem consulere, sed suum Proconsulem, qui tenebitur consultationi eius respondere, & sic non est consulendus Princeps ubi Curiae supremae providere & respondere possunt, cum aequalem saltem habeant potestatem Proconsulibus.»

194 Voir Sarah Hanley, Le « Lit de justice » des rois de France, Paris, 1991.

195 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 110: «Secundo colligitur Proconsules statim habere iurisdictionem, simulatque decorati sunt hoc munere, sed non habent exercitium, nisi in illo loco ubi Praefecti sunt. Unde infertur, Consiliarium Parisiensem, vel alium non habere iurisdictionis exercitium, nisi in provincia sibi decreta, quam ressortum Galli vocant, & sic non potest tanquam iudex & Consiliarius alibi exercere iurisdictionis actum.. Imo non potest processum (ut vocant partitum) in quo sunt parex hinc inde, sua sententia in alia curia decidere, sed oportet quod hoc fiat per iudices. Nam ipse est ibi tanquam privatus quoad iurisdictionem, & super hoc vidi dubitari […] Ideo quando Consiliarii ingrediuntur in alias Curias, seu Parlamenta, ibi sunt sine sententia, nisi Praesides velint, & tunc sententiam dicunt, sed non prodest ad decisionem, quia non sunt iudices, ibi: Etiamsi Consiliarii sunt magni & privati consilii, seu taciti, quia non est ad hoc illis data potestas. ideo Curia Parlamenti Parisiensis nullum recipit Consiliarium magni consilii in ipsa Curia, ne forte ipsi, cum prope sint, ibi non velint sententiam dicere, & usurpare iurisdictionem eorum. Tamen non debent computari sententiae Consiliariorum extraneorum ad decisionem, nec Praeses debet concludere ad partem illorum, etiamsi essent plures, quia ibi non sunt Consiliarii ad decidendum, nec habent iurisdictionem. Idem in aliis iudicibus, magistratibus, & notariis, ut potestatem extra provinciam illis decretam non habeant […] Ideo extra territorium iudici non paretur impune […] Unde Legati de latere non habent iurisdictionem contentiosam extra terminos suae legationis. […] Idem in Episcopis, nisi essent expulsi vi ex suis Episcopatibus, quia illi de voluntate vicini Episcopi iurisdictionem etiam contentiosam, ibi exercere poterunt […] Sed si creati essent simpliciter a Papa notarii, poterunt ubique instrumenta conficere. Idem si a Rege, vel ab alio Principe, ubi in terris suis ubique instrumenta recipiet, nisi restricta fuerit potestas ad certum locum: ut, Creamus te notarium Parisiis, vel Tholosae, tunc haec potestas non extendetur extra locum illum, & regiones solitas.»

196 Sur les humanistes critiques de Bartole et du mos italicus voir Paul-Emile Viard, André Alciat (1492-1555), Paris, 1926 ; Pierre Mesnard, « La place de Cujas dans la querelle de l’humanisme juridique », RHD, 1950, p. 521-537 ; Domenico Maffei, Gli inizi dell'Umanesimo giuridico, Milan, 1956 ; Marie-France Renoux-Zagamé, « Domat, le Salut et le Droit, RHFD, n^o 8, 1989, p. 69-111 ; Jean-Louis Thireau, « Hugues Doneau et les fondements de la codification moderne », Droits, n^o 26, 1997, p. 81-100 et en dernier lieu Xavier Prévost, Jacques Cujas (1522-1590), Le droit à l’épreuve de l’humanisme, Thèse dactylographiée, Paris, 2012.

197 Cf. infra Chapitre VII Section 2 § 1 A).

198 Sur la prévôté avant l’époque de Rebuffe, Henri Gravier, « Essai sur les prévôts royaux du XIe au XIVe siècle », RHD, 1903, p. 546-555.

199 Explicatio ad quatuor primos Pandectarum libros, p. 142 col. 2: «hodie fere tot sunt magistratus in Francia, quot sunt stellae erraticae in coelo».