Précédent Suivant

Annexes

p. 383-398

Entrées d’index

Index géographique : France


Texte intégral

Annexe I. De heresi catharorum in Lombardia1

1Il appartient à la catégorie de textes de polémique que j’ai classé sous le nom d’« Exposés doctrinaux ». La première partie du texte retrace les origines historiques du catharisme en Italie du Nord, dès l’apparition de la première communauté cathare jusqu’à sa scission, puis la création des six nouvelles communautés cathares. La deuxième partie expose les croyances communes à tous les cathares, puis celles des trois principales écoles italiennes au début du xiiie siècle.

2« In primis temporibus cum heresis Catharorum in Lombardia multiplicari cepit, primum habuerunt quedam episcopum marcum nomine, sub cuius regimene omnes lombardi, et tussi et marchisiani regebantur. Et iste marcus habebat ordinem suum de bulgaria. Adveniens quidam, papasnicheta nomine, de constantinopolitanis partibus in lombardiam, cepit causari ordinem bulgarie, quem marcus habebat. Unde marcus episcopus cum suis subditis hesitare incipiens, relicto ordine bulgarie, suscepit ab ipso nicheta ordinem drugonthie. Et in illo ordine drugonthie aliquibus temporibus cum suis omnibus complicibus commoratus est. Preterea, alio tempore, venit quidam de ultramarinis partibus, petracius nomine, cum sociis suis, et quedam retulit nova de quodam symone episcopo drugonthie, a quo origo suscepti ordinis a nicheta processerat. Et dicebat ipse petracius, quod ille simon fuit inventus in conclavi cum quadam, et quia alia contra rationem fecerat. Set et in adventu istius petracii marcus iam mortuus erat et ei alius in episcopum successerat, Johannes iudeus nomine, et ab eodem marco ordinem episcopi acceperat. Et causa verborum istius petracii, quidam dubitaverunt de ordine accepto ab illo simone, quidam non ; et de hac causa seditio orta est inter eos et ita in duas partes divisi sunt. Ad hoc tandem devenerunt quod una pars obediebat Johanni iudeo, et altera pars elegerunt in episcopum Petrum de florencia. Et ita utruaque pars in hoc statu per aliquos annos exstitit.

3Quidam vero de eius sapientibus, de hac divisione dolentes et ad unitatem eos reducere cupientes, ad hoc devenerunt quod ex utraque parte legati electi sunt et eos communiter ad quemdam episcopum ultra montes miserunt tali pacto quod quicquid ille episcopus de divisione illorum censuisset, sine contradictione obedirent sententie illius episcopi. Set ille episcopus, rationibus utriusque partis auditis et diligenter inspectis, talem protulit sententiam, ut illi duo episcopi lombardie cum suis sequacibus convenirent in unum et sortes proicerentur inter illos duos episcopos, scilicet Johannem iudeum ex una parte et petrum de florencia ex alia, et super quem istorum sors episcopatus caderet, alius ei subesset et omnis multitudo subditorum in duas partes prius divisa communiter ei obtemperaret ; et ut ille episcopus sorte electus iret in bulgariam ordinem episcopatus suscipere, et ut repatriatus, sucepto ordine bulgarie, totam multitudinem illorum reconsolaretur per impositionem manuum. Legati vero, hac sententia accepta, venerunt in lombardiam, et divulgata est sententia. Et termino statuto in quo sententia adimpleretur et sortes proicerentur, Petus de florencia, unius partis episcopus, sententiam adimplere et sortes proicere rennuit. Et ita ab officio episcopatus a suis subditis reprobatus est. Et ita secundum sententiam omne regimen episcopale Johanni iudeo sententiam adimplere volenti de iure cedebat. Set quidam alterius partis, sibi adverse, ob malivolenciam eidem obtemperare nolebant.

4Interea vero quidam sapientes adheserunt Johanni iudeo et precibus illum sollicitaverunt ut se, quasi odiosum a quampluribus, ab episcopali officio removeret ex humilitate, asserentes, quod ex eius remotione posset inter eos pax et concordia provenire, addentes, quod hic unum ex sua parte loco illius eligent, et <unus> ex altera, vice illius petri de florencia, qui ad inpletionem sententie defecerat, substitueretur ; et inter hos duos electos sortes, sicut in sententia continebatur, proicerentur, et qua sorte episcopus esset electus, episcopali dignitate communiter super omnem multitudinem sine condictione fungeretur. Hiis itaque precibus motus, Johannes, videns se in pace et tranquillitate dominium habere non posse, et cupiens multitudinem divisam ad unitatem revocare, consilio eorum acquievit et virtute quam habebat <se> privavit. Et ita fama hec divulgata est.

5Factum est autem ut, secundum prius terminum <quem> constituerant, congregarentur in loco qui dicitur mosium, et ibi taliter decreverunt ut una pars eligeret unum ex alia parte quemcumque vellet, et e converso. Et ita factum est ut ex parte Johannis iudei quidam nomine garattus electus est ab alia parte, et ex adversa parte petri de florencia alius nomine Johannes de iudice, et omnis multitudo illi ex hiis duobus quem sortes episcopum declararent sine repugnantia obediret. Et ita garattus sorte episcopus declaratus est. Et incontinenti ibi omnes pacificati sunt. Et statuerunt certum terminum in quo debebant tribuere societatem hominum et expensas isti Garatto ad iter peragendum in bulgariam recipere consolationem et ordinem episcopatus et, eo repatriato, reconsolari multitudinem secundum quod in sententia ab episcopo ultramontano sancitum fuerat. Hiis itaque ordinatis, omnes redierunt in sua.

6Set iste Garattus, ante terminum constitutum, duobus testibus astantibus, reprehensibilis, causa unius mulieris, habitus est. qua de causa a compluribus illorum illius dignitatis indignus creditus est, et propter hoc non crediderunt se teneri promissione obedientie quam sibi fecerant. Unde multitudo prius in duas partes divisa, tunc in sex partes dispertita est. Sicut autem superius dictum est, ante terminum in quo promiserant illi garatto dare societatem et expensas eundi in bulgariam, quidam de diszennzano, facta congregatione, elegerunt quendam sibi episcopum nomine Johannem bellum, et eum miserunt ultra mare in drugonthiam ut ibi ordinaretur episcopus ; et hec est modo pars amezonis. Item quidam de mantua cum suis sequacibus elegerunt quemdam nomine Coloiannem sibi in episcopum et, eo in sclavenia misso, post receptionem ordinis, episcopatus officio super eos functus est. Eodem itaque modo quidam alius, nicola nomine, a congregatione vicentinorum electus et in sclavania ad ordinem recipiendum missus, post reditum ab eis episcopus teneretur. Similiter et in tussia duo episcopi ordinati sunt. Et sic iste garattus, <quamquam> sibi omnes ex promissione tenebantur obedire, ab istis prenominatis derelictus est, quibus ipse prohibuit ne taliter multitudinis dominium usurparent. Ipsi inde, contempnentes preceptum eius, ab incepto minime destiterunt.

7Omnibus itaque, ut dictum est, episcopis ordinatis, quidam alii mediolanenses, consiliis et actibus istorum non consencientes, sicut promiserant garattum pro episcopo habere volebant. Set iste garattus, videns se a maiori parte derelictum, non acquievit, dicens Jonannem iudeum, qui ex humilitate et causa divisionis ad unitatem reducende episcopatum reliquerat, digniorem esse ad hoc officium. Set Johanne iudeo hoc recusante, pars ista iterum misit legatos ultra montes ut super hoc facto consulerent episcopum illum qui sententiam dederat. Ipse episcopus, audiens de divisione facta, multum detestabatur quod factum erat, et misit Johanni iudeo ut iret in bulgariam et compleret que continebantur in sententia, ut esset prelatus in lombardia omnibus subesse volentibus. Et ita fecit. Post decessum vero eius alius, Joseph nomine, substitutus est. Et Joseph isto mortuo, succesit Garattus. qui vero garattus, cum complicibus suis, omnes predictos episcopos cum suis sequacibus de promissione sibi prius ab eis facta astrictos fore causantur nisi ab eo solvantur, et contra deum et contra rationem illos ordinem episcopatus accepisse iudicat. Et ob hoc aliquem illorum episcoporum non vult in communicatione orationum suarum et in reverentiis faciendis suscipere nisi caloiannem, quem nuper absolvit et cum eo pacem fecit. tali itaque modo, sicut superius narratum est, multitudo catharorum, imo hereticorum ac perversorum necnon et doctrine christi adult <erat> orum, prius in unitate consistens, in duas partes primo divisa est et postea in sex.

8Hec est unius partis hereticorum credencia. Marchisius de Soiano episcopus illorum de descenzano et amezo eius filius maior, prelati unius partis Catharorum, qui habent ordinem suum de drugonthia, credunt et predicant duos deos sive dominos sine principio et sine fine, unum bonum et alterum malum penitus. Et dicunt quod unusquisque creavit angelos, bonus bonos et malus malos, et quod bonus deus omnipotens est in celesti patria et malus dominatur in tota hac mundiali machina. Et dicunt quod lucifer est filius dei tenebrarum, eo quod dicitur in evangelio Johannis : « Vos ex patre diabolo estis. » Et infra : « quia mendax est, et pater eius diabolus2 », scilicet lucifer, ut exponunt, est mendax. Et dicunt quod hic lucifer ex hoc suo regno ascendit superius in celum, pro eo quod dicitur in ysaia propheta : « Conscendam in celum3 », etc. Et tunc transfiguravit se in angelum lucis. Angelis vero admirantibus propter formam eius et intercedentibus pro eo ad dominum, susceptus est <in celo et ibi villicus angelorum effectus est>. Unde in evangelio luce dicitur : « Homo quidam erat dives qui habebat villicum4. » Et in tali villicatione seduxit angelos. Et tunc dicunt factum esse prelium magnum in celo, et « proiectus est draco ille serpens antiquus5 » cum angelis seductis, secundum quod dicitur in apocalipsi : « Et cauda eius trahebat terciam partem stellarum celi6. » Et illi angeli constabant ex tribus : ex corpore, et anima et spiritu. Et dicunt quod corpora remanserunt in celo ociosa, que dicuntur « ossa arida » in ezechiel7. Et spiritus remanserunt ibi. Anime vero recepte sunt ab ipso lucifero et in hoc mundo incorporantur. Et dicunt quod christus filius dei pro hiis solis animabus salvandis venit, secundum quod dicitur : « Filius hominis non venit animas perdere set salvare8. » Et iterum in evangelio Mathei : « non sum missus nisi ad oves que perierunt domus Israel. » Et infra : « Venit filius hominis salvare quod perierat et ovem centesimam, que erraverat, reduxit9. » Et de predicto prelio frequentant hunc psalmum : « Deus venerunt gentes10. » Et dicunt quod adhuc sunt vestes et corone in celo, et sedes quas amiserunt, et iterum debent eas accipere. De quo apostolus : « De reliquo reposita est michi corona iusticie, quam reddet michi dominus in die iustus iudex11. » Et dicunt quod sententia iudicii iam data est, pro eo quod dicitur : « Princeps mundi huius iam iudicatus est12. » Et dicunt quod corpora humana partim vivificantur ab illis spiritibus malignis, quos diabolus creavit, et partim ab illis spiritibus animabus que ceciderunt. Et in istis corporibus agunt ille anime penitentiam et si in uno corpore non salvantur, anima intrat aliud corpus et agit penitentiam. Et peracta penitentia, receptura sunt corpora et spiritus qui remanserunt in celo, iuxta illud apostoli : « Ipse autem deus pacis sanctificet vos per omnia, ut integer spiritus vester et corpus et anima sine querela in adventu domini nostri ihesu christi servetur13. »

9Hec est sententia sive credencia alterius partis hereticorum. Caloiannes episcopus unius partis hereticorum, qui habent ordinem suum de sclavania, et Garattus episcopus alterius partis adulteratorum doctrine christi, qui habent ordinem suum de bulgaria, credunt et predicant tantum unum bonum deum omnipotentem sine principio, qui creavit angelos et IIII°r elementa. Et dicunt quod lucifer et complices sui peccaverunt in celo. Set unde processit peccatum illorum, quidam illorum dubitant. quidam vero dicunt – set archanum est –, quod <fuit> quidam nequam spiritus habens IIII°r facies, unam hominis, aliam volucris, terciam piscis, quartam animalis, et fuit sine principio et manebat in hoc chaos, nullam habens potestatem creandi. Et dicunt quod lucifer adhuc bonus descendit et videns speciem istius maligni spiritus, admiratus est. Et collocutione et suggestione istius maligni spiritus seductus est. Et remeavit in celos et ibi seduxit alios, et proiecti sunt de celo. Et dona naturalia non amiserunt que habebant. Et dicunt quod lucifer et ille alius nequam spiritus volebant distinguere elementa nec poterant. Set inpetraverunt a deo bonum angelum coadiutorem, et ita, concessione dei et auxilio illius boni angeli ac virtute et sapientia sua, distinxerunt elementa. Et dicunt quod iste lucifer est ille deus qui dicitur in genesi creasse celum et terram et illa opera per VI dies fecisse. Et dicunt quod lucifer ille formavit de limo terre formam ade et in illa forma vi suffocavit illum bonum angelum, secundum quod dicitur in evangelio : « tenens suffocabat illum, dicens : Redde quod debes14. » Et fecit sibi evam, ut per eam faceret eum peccare. Et dicunt quod comestio ligni prohibiti suit fornicatio. Et secundum quosdam, sicut caro a carne, ita spiritus a spiritu propagatur, iuxta illud ewangelii : « Quod natum est a carne caro est, et quod natum est a spritu spiritus est15. » Hinc est enim quedam dissensio inter eos. Quidam alii illorum, hanc sententiam improbantes, dicunt omnes spiritus salvandos simul creatos esse et paulatim corporibus humanis infundi voluntate dei. qui autem dicunt quod spiritus propagatur a spiritu, credunt quod totus iste mundus constet ex illis spiritibus malignis, id est spiritus illi qui sunt dampnandi, et qui salvandi. qui vero dicunt omnes spiritus salvandos simul creatos, asseverant quod illi spiritus qui ceciderunt incorporantur non salvandi, et ita de corpore in corpus procedunt. Et hoc erit usque ad consummationem seculi. Et in iudicio erunt eiusdem numeri boni et mali ; boni supplebunt locum illorum, mali vero habebunt penam eternam. Et hic separantur aliquantulum, quoniam quidam illorum confirmant quod pars illorum qui ceciderunt salvandi sunt, qui non voluntate set quasi coactione peccaverunt, et qui cum deliberatione peccaverunt, dampnandi sunt. Et dicunt quod alii spiritus creati sunt a deo omnipotente, qui debent supplere locum non salvandorum.

10Communis omnium Catharorum opinio est, quod omnia que dicuntur in genesi, scilicet de diluvio, de liberatione noe et de locutione dei ad habraham, de destructione sodome et gomorre sunt facta a diabolo, qui ibi deus nominatur. Et similiter ille talis deus eduxit populum de egypto et in deserto dedit eis legem, et induxit eos in terram promissionis, et misit ad eos prophetas et per prophetias istorum faciebat sibi offerri sanguinem animalium ut coleretur tanquam deus. Et si aliquando illi prophete aliqua de christo predixerunt, virtute spiritus sancti, se nescientibus, quasi coacti, vaticinabantur. Et confitentur deum omnipotentem fecisse hec omnia non per se set per diabolum istum, tanquam per ministrum scilicet. Hoc modo dicunt pro eo quod diabolus cum sapientia et virtute sibi a deo in creatione illata, omnia hec fecit concessione dei hac intentione, ut sine fine super hoc dominaretur, deo vero alia intentione permittente, ut fructum salvandorum per penitentiam ex hoc mundo extraheret.

11Sclavini tempore gratie credunt quod filius dei, scilicet ihesus christus, et Johannes ewangelista et maria fuerunt tres angeli apparentes in carne. Et dicunt quod christus non in veritate carnem suscepit, nec comedit, nec bibit, nec crucifixus, nec mortuus, nec sepultus est, et omnia que secundum humanitatem fecit, non erant in veritate set in apparencia, quia sic videbatur. quidam de bulgaria hereticorum credunt mariam veram feminam fuisse et filium dei veram carnem assumpsisse ex ea, et vere comedisse et crucifixum fuisse in carne, set non cum eadem carne ascendisse, set in ascensione deposuisse.

12De Johanne baptista dicunt, quod fuit missus a diabolo cum baptismo aque ad impediendam predicationem christi. Et quando christum digito demonstrabat vel de eo aliquid predicebat, non a se set a spiritu sancto, et eo quasi per tubam loquentem, quasi coactus ignorans loquebatur, sicut caiphas prophetavit nesciens. Pauci vero catharorum discrepant ab hac sentientia ; etiam bulgari hoc credunt. Omnes condempnant matrimonium et negant resurrectionem istorum corporum visibilium. Omnes dicunt baptismum aque nullo tempore contulisse salutem, etiam baptismum quod dederunt apostoli in aqua.

13Garattus episcopus ordinatus de bulgaria manet concorrentii ; filius eius maior nazarius et filius minor Giroldus de brixia. Coloiannes episcopus de mantua ; et habet ordinem de sclavania. Filius eius maior orto de bagnolo – set modo est episcopus ; filius eius minor Aldricus de gilinguellis de mediolano. Marchisius de soiano episcopus de drugonthia ; filius eius maior amizo. nicola de vicencia, episcopus de sclavania ; filius eius maior petrus gallus ; minor vocatur prandus.

Annexe II. Profession de foi de cathares florentins16

14In primis, nos Andreas et Petrus, dicimus et protestamur hanc esse fidem Patarenorum quam hactenus credebamus fuisse catholicam.

15In primis, duo fuisse principia, scilicet boni et mali et ii duo fuisse ab eterno scilicet lucis et tenebrarum ; Deum lucis fecisse omnem lucem et spiritum, Deum vero tenebrarum, sicilicet diabolum, fecisse omne malum et omnes tenebras et quosdam angelos ; et dictus diabolus cum suis angelis ivite et decepit Luciferum et angelos ipsius quatenus ceciderint qui erant de populo Dei lucis.

16Item, diabolus et Lucifer cum suis angelis ceciderunt de celo.

17Item, quidam angelus bonus, scilicet Dei lucis, eum quibusdam sociis suis, iverunt ad tenebras istas ut redimerent Luciferum et socios qui ceciderant de celo.

18Item, diabolus seu draco magnus et Lucifer insimul ceperunt illum angelum et socios suos et abstulerunt eis formam et splendorem quem habebant.

19Item, permittente Deo lucis, diabolus et Lucifer concorditer operam hujus mundi fecerunt in v. diebus.

20Item, Lucifer penituit de deceptione que facta fuit Deo lucis, fuit in concordia cum dracone ut facerent hominem de terra. Draco volebat ut esset homo immortalis et Lucifer mortalis, et sic factus est mortalis, et miserunt in corpore hominis, scilicet Ade, illum angelum qui venerat redimere Luciferum et angelos suos a quo abstulerunt coronam de qua fecerunt lumina que sunt in firmamento et fecerunt Ade sociam mulierem… et retinuerunt factores corporum esse deos et Lucifer precepit quod non comederent de ligno scientie boni, scilicet quod non commiscerentur se adinvicem et draco fecit eos prevaricare et commiscere adinvicem.

21Item, quum draco videret quod homo esset mortalis, penituit se quod hominem fecerat ; unde, Deo lucis permittente, immisit diluvium super terram et Lucifer, permittente Deo lucis, reservavit noe et socios suos.

22Item, draco fecit turrem de Babel hedificari et fecit multa genera linguarum ut, si contingeret quod aliquis veniret de regno celestiali predicaturus, homines eum non intelligerent.

23Item, Lucifer loquebatur Abrae, Isaac et Jacob ostendendo se Deum lucis et his dedit legem Moysi ut isti salvi sint.

24Item, Deus lucis loquebatur per prophetas annuntiando adventum filii Dei et dictum Johannem missum a Deo lucis.

25Item, dicunt quod Filius Dei venerat in beatam Mariam Virginem que erat facta de superioribus elementis, et ab ea carnem suscepit et non de istis elementis et descendit de celis cum CXLIIII millia angelorum ; et post mortem, descendit in infernum et reduxit secum sanctos patres et prophetas et qui crediderunt prophetis.

26Item, in die Pentecostes, misit Spiritum Sanctum et docuit apostolos omnes linguas, a contrario illius qui linguas confusit et credunt per illum Spiritum Sanctum haberi salvationem quam se dixit habere et nullum alium.

27Item, credunt nullum salvari sine manus impositione et illam confessionem peccatorum dicunt esse necessariam in presentia illorum qui de novo venerunt ad fidem illorum.

28Item, dicunt per malum ministrum vel sacerdotem nec bonum operari vel doceri quod ad salvationem pertineat.

29Item, dicunt Romanam ecclesiam fidem catholicam non habere, nec aliquam salvationem esse in ea, nec aliquem per eam salvari, et omnes constitutiones Romane ecclesie abominantur.

30Item, matrimonium damnant, carnis, caseum et ova comedentes damnant et juramentum… dicunt esse prohibitum.

31Item, de corpore Christi et baptismo nichil credunt fieri in ecclesia Romana.

32Dixit tamen dictus Petrus quod de multis capitulis que in dicta carta continentur, nichil ab aliquo intellexit. Andreas vero hanc esse vitam Paterenorum penitus affirmavit.

33Ego Rainerius, imperiali auctoritate notarius, omnibus interfui supradictis et ea, mandato venerabilis patris domini R., Sancte-Marie-in-Cosmedin diaconi cardinalis, et ad petitionem abbatis predicti, scripsi et publicavi.

Annexe III. Typologie de la littérature polémique anticathare

Image
Image
Image

Annexe IV. L’Italie cathare (xiie-xiiie siècles)

Image

Annexe V. Le Languedoc cathare au xiie-xiiie siècle

Image

Annexe VI. La dissidence des bons hommes dans la Couronne d’Aragon (xiiie-xive siècle)

Image

1 Roussillon
2 Donezan
3 Capcir
4 Comté de Cerdagne
5 Andorre
6 Baridan
7 Vicomté de Castelbon
8 Vallée de Caboët et San Juan
9 Comté de Pallars
10 Val d’Aran
11 Comté de Cominges
12 Vicomté de Cousserans
13 Comté de Foix
14 Bas Comté de Foix
15 Razès

Notes de bas de page

1 Le texte est celui édité par A. Dondaine, « La hiérarchie cathare en Italie » (I), AFP vol. 19, 1949, p. 306-312.

2 Jn 8,44.

3 Is 14,13.

4 Lc 16,1.

5 Ap 12,9.

6 Ap 12,4.

7 Ez 37,4.

8 Lc 9,56.

9 Mt 15,24 ; 18,11.

10 Ps 78,1.

11 2 Tm 4,8.

12 Jn 16,11.

13 1 Th 5,23.

14 Mt 18,28.

15 Jn 3,6.

16 Confession de cathares florentins (29 juin 1227) à l’abbé de San Miniato de Florence, Archive d’État de Florence, Fonds de Sainte-Marie Nouvelle, J. Guiraud (éd.), Histoire de l’Inquisition au Moyen Âge, t. II, Paris, 1938, p. 456-457.

Précédent Suivant

Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.