1 Pour une présentation synthétique de l’histoire de la querelle de la grâce, voir Rondet, 1948, et plus récemment Quilliet, 2007.
2 Sur saint Augustin à l’époque moderne, voir Flasch et de Courcelles, 1998, et Devillairs, 2007. Consulter aussi Stella, 1982, Neveu, 1990, Quantin, 1999, en particulier « Augustin, docteur de la grâce », pp. 126-138, et le maître livre de Lubac, 1965.
3 Sur Molina et le molinisme, voir les travaux anciens mais irremplacés de Hentrich, 1928, Vansteenberghe, 1929, Lurz, 1932, et Stegmüller, 1935 ; plus récemment, consulter Knebel, 1991, et Die scholastische Theologie im Zeitalter der Gnadenstreitigkeiten, vol. 1, Neue Texte von Diego Paez (†1582), Diego del Mármol (†1664) und Gregor von Valencia (†1603), éd. U. L. Lehner, Nordhausen, 2007.
4 Molina, Concordia liberi arbitrii cum gratiæ donis, diuina præscientia, prouidentia, prædestinatione et reprobatione ad nonnullos primæ partis D. Thomæ articulos.
5 Sur la notion théologique et philosophique de suffisance, voir Chenu, 1933.
6 Jansénius, Augustinus, seu Doctrina S. Augustini de humanæ naturæ sanitate, ægritudine, medicina, aduersus Pelagianos et Massilienses. Pour une introduction à l’histoire de la querelle janséniste, consulter l’ouvrage classique de Cognet, 1961. Sur Jansénius, voir Orcibal, 1989.
7 Sur la fortune du thomisme à l’époque moderne, consulter Cessario, A Short History of Thomism, Washington, 2005, Le thomisme et les thomistes, trad. française, Paris, 1999, et Berger, 2001. Voir aussi les précieuses mises au point de Schmutz, 2000 et 2008. Consulter aussi Lécrivain, 2003 et De Franceschi, 2006.
8 Sur la notion thomasienne de prédétermination, voir Congar, 1934.
9 Pour une présentation synthétique du débat théologique autour de la notion de prémotion physique, voir Garrigou-Lagrange, 1936 et 1946, et Michel, 1941. Consulter aussi Barzaghi, 1993, et, naturellement, l’étude désormais classique de Lonergan, 1971 (1941).
10 La bibliographie consacrée à l’histoire des Congrégations de auxiliis est abondante mais ancienne. Voir d’abord les deux ouvrages fondateurs de [J.-H. Serry], Historiæ Congregationum de auxiliis diuinæ gratiæ sub Summis Pontificibus Clemente VIII et Paulo V libri quatuor, quibus etiam data opera confutantur recentiores huius historiæ deprauatores, auctore Augustino Le Blanc, et de [L. de Meyere], Historiæ controuersiarum de diuinæ gratiæ auxiliis sub Summis Pontificibus Sixto V, Clemente VIII et Paulo V libri sex quibus demonstrantur ac refelluntur errores et imposturæ innumeræ quæ in Historia Congregationum de Auxiliis edita sub nomine Augustini Le Blanc notatæ sunt, et refutantur Acta omnia earumdem Congregationum quæ sub nomine Fr. Thomæ de Lemos prodierunt. Consulter ensuite Scorraille, 1912-1913, et Le Bachelet, 1931. Voir aussi Broggio, 2005 et surtout 2009.
11 Sur les proscriptions successives de l’Augustinus, voir l’article fondamental de Neveu, 1981.
12 Sur les rapports entre thomisme et jansénisme au xviie siècle, voir James, 1967, Plainemaison, 1981, et Mesnard, 1991. On se permet également de renvoyer à De Franceschi, 2009a, 2009b, 2009c, 2009d, 2009e, 2009f.
13 Sur la stratégie philothomiste des jansénistes au xviiie siècle, outre les précieux éléments que l’on peut trouver dans Appolis, 1960, et 1966, voir De Franceschi, 2007, 2008a, 2008b, 2008c, 2010a.
14 Sur l’importance de la référence thomasienne dans les querelles théologiques du xviie siècle, consulter De Franceschi, 2010b.
15 Pour une première approche des rapports généraux entre augustinisme et thomisme, voir Derisi, 1959, et Thonnard, 1960.
16 Voir notamment L. Kolakowski, God owes us nothing. A brief remark on Pascal’s religion and on the spirit of jansenism, Chicago, 1995, Dieu ne nous doit rien. Brève remarque sur la religion de Pascal et l’esprit du jansénisme, trad. française, Paris, 1997, en particulier « Pourquoi l’Église catholique a-t-elle condamné l’enseignement de saint Augustin ? », pp. 9-148, et Thirouin, 2006.
17 Álvarez, De auxiliis diuinæ gratiæ et humani arbitrii uiribus et libertate ac legitima eius cum efficacia eorumdem auxiliorum concordia libri XII.
18 Pascal, Les Provinciales, Pensées et opuscules divers, 18e lettre, pp. 601-602 : « Ainsi, mon Père, vos adversaires sont parfaitement d’accord avec les nouveaux thomistes mêmes, puisque les thomistes tiennent comme eux, et le pouvoir de résister à la grâce, et l’infaillibilité de l’effet de la grâce, qu’ils font profession de soutenir si hautement, selon cette maxime capitale de leur doctrine, qu’Alvarez, l’un des plus considérables d’entre eux, répète si souvent dans son livre, et qu’il exprime en ces termes : Quand la grâce efficace meut le libre arbitre, il consent infailliblement, parce que l’effet de la grâce est de faire qu’encore qu’il puisse ne pas consentir, il consente néanmoins en effet. »
19 Lemos, Panoplia gratiæ, seu de rationalis creaturæ in finem supernaturalem gratuita, diuina, suauipotente ordinatione, ductu, mediis, liberoque progressu, dissertationes theologicæ.
20 Hernández Martín, 1981, pp. 97-138. Voir aussi les travaux de Crevola, 1950 et 1951.
21 Lemos, Acta omnia Congregationum ac disputationum quæ coram SS. Clemente VIII et Paulo V Summis Pontificibus sunt celebratæ in causa et controuersia illa magna de auxiliis diuinæ gratiæ quas disputationes ego F. Th. de Lemos, eadem gratia adiutus, sustinui contra plures ex Societate.
22 Lemos, Panoplia gratiæ, vol. 1, t. I, Isagogicus de Pelagio et sequacibus nimirum extollentibus humanum arbitrium deque aliis id nimirum deprimentibus, maxime post uulnus peccati originalis, item de infallibilitate diuinarum prædiffinitionum, salua rerum contingentia et arbitrii libertate, 1re partie, tract. I, De Pelagio et ipsius erroribus, c. III, Quod prædictos errores et alios circa diuinam prædestinationem ex negatione originalis peccati seu putido fonte Pelagius deduxerit, p. 11 : « Nimis falsum est quod in materia prædestinationis liberum sit ab Augustino recedere. »
23 Ibid., vol. 1, t. I, 1re partie, tract. IV, De hæresi Pelagiana impugnata, expugnata et condemnata, c. I, De hæresi Pelagiana per Sanctum Augustinum impugnata et expugnata, deque ipsius S. Doctoris encomiis et clarissimis laudibus, p. 69 : « Supremus post Apostolos gratiæ defensor et Pelagianæ hæresis gloriosissimus debellator, qui multis sententiarum catholicarum millibus illam expugnauit et uicit, fuit magnus ille Pater Augustinus, Ecclesiæ lumen, fidei columen, Euangelii tuba, orbis oculus, Christi lucerna, hæreticorum omnium malleus perpetuus, qui, ut Ecclesia de ipso canit, post Apostolos secunda dispensandi uerbi Dei primus refulsit gratia. Hac igitur undequaque munitus gloriosissimus triumphator ille de Pelagianis omnibus illustria trophæa Ecclesiæ sanctæ Dei in perpetuas æternitates dereliquit. »
24 Ibid., p. 69 : « S. Augustini doctrinam et uirtutes eximias non nos, qui huius magni Patris et eximii Catholicæ Ecclesiæ Doctoris sumus discipulus minimus, sed proceres Ecclesiæ summis laudibus efferunt et perpetuis coronis exaltant. »
25 Ibid., p. 71 : « Insuper illa insignis laus est S. P. Augustini quam ipsi tribuit S. Thomas in sequentia quam pro die ipsius composuit dicens : Salue Gemma Sacerdotum, / Lingua Christi, uox Cœlorum, / Scriba uitæ, Lux Doctorum. Quæ enim maior potest esse laus quam a tanto et Angelico Doctore uocari linguam Christi, uocemque Cælorum ? Sunt et plures alii qui merito laudes decantant S. Doctoris Augustini. »
26 Ibid., p. 71 : « Alia plurima omitto, quia ista sufficiunt ut cognoscatur quomodo semper in Ecclesia doctrina Sancti Augustini fuerit a Summis Pontificibus celebrata, et qualiter Pontifices Summi aperte doceant huius Sancti Doctoris doctrinam in materia prædestinationis et gratiæ ac liberi arbitrii ipsam esse fidem Ecclesiæ. Quod aduertere debebant recentiores quidam theologi et non illam impugnare aut paruipendere in hac eadem materia prædestinationis et gratiæ et liberi arbitrii, de quorum libertate in contradicendo Sancti Augustini doctrinæ dicemus inferius. »
27 Ibid., p. 72 : « Accedit ultimo quod Clemens octauus, omnium suorum prædecessorum uestigiis insistendo, quando hæc eadem controuersia de gratia et libero arbitrio Romæ tractabatur inter Fratres Prædicatores Prouinciæ Hispaniæ ex una parte et inter Patres Societatis ex alia, in dubiis quæ discutienda proponebat, semper quæ esset Sancti Augustini doctrina in hac parte postulabat, de quo in conspectu Suæ Sanctitatis faciebat ex professo disputari, ostendens per huius Sancti Doctoris sapientiam hanc quæstionem esse terminandam. »
28 Denzinger-Schönmetzer, Enchiridion symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, 36e éd., Fribourg-en-Brisgau-Rome, 1976, n. 625, p. 209 : « Indubitanter autem doctoribus pie et recte tractantibus uerbum ueritatis, ipsisque Sacræ Scripturæ lucidissimis expositoribus, id est Cypriano, Hilario, Ambrosio, Hier onymo, Augustino, ceterisque in catholica pietate quiescentibus, reuerenter auditum et obtemperanter intellectum submittimus. »
29 Lemos, Panoplia gratiæ, vol. 1, t. I, 1re partie, tract. V, De Cassiano et Fausto semipelagianis et eorum erroribus, c. XVIII, De damnatione hæresis Semipelagianorum seu posteriorum Pelagianorum, p. 123 : « Præterea anno 855 in concilio Valentino tertio sub Lothario Imperatore fuit S. P. Augustini doctrina in materia prædestinationis et gratiæ approbata, et contraria Pelagianorum et Semipelagianorum reprobata, ubi multa de prædestinatione atque præscientia ex mente et sententia Sancti Augustini docet concilium illud. »
30 Ibid., p. 123 : « Potissime Concilium Valentinum nunc citatam doctrinam S. P. Augustini in materia prædestinationis et gratiæ approbat atque confirmat. Quare manifestum est quod si liberum sit a sententia S. Augustini recedere in materia prædestinationis, etiam liberum sit recedere a sententia supradicti Concilii quod illam approbauit, quod a nullo Catholicorum poterit affirmari. »
31 Ibid., p. 123 : « Cœlestinus etiam et alii Pontifices Summi qui doctrinam Sancti Augustini approbarunt in materia prædestinationis et gratiæ contra priores et posteriores Pelagianos, huius authoris libertatem damnant, et quod recedere a S. Augustino in materia prædestinationis tradita contra omnes Pelagianos priores et posteriores nihil est aliud quam recedere a doctrina Ecclesiæ confirmant, ita ut merito cardinalis Bellarminus dicat doctrina S. Augustini in materia prædestinationis et gratiæ ipsam esse fidem Ecclesiæ, quod et ratio ipsa conuincit. »
32 Ibid., vol. 1, t. I, 2e partie, tract. V, Examinatur scientia media et impugnatur, c. XXXVII, Aliis rationibus respondetur, p. 294 : « Semper qui doctrinam secuti sunt Pelagianam S. P. Augustinum hæreticorum malleum rabido ore discerpunt, quia magnum post Paulum gratiæ defensorem sustinere non ualent. Vnde non uerentur arbitrii præcipitatores proferre ex Sancti Patris opinione contra Pelagianos turbatos fuisse fideles. »
33 Ibid., p. 294 : « Sententiam S. P. Augustini contra Pelagianos in materia de prædestinatione et gratia sæpius fuit per Ecclesiam et Pontifices Summos approbata, laudata et commendata, et tamen, proh dolor, audimus ex eius opinione turbatos fuisse fideles ? Non sunt turbati fideles, sed infirmi confirmati : illi autem qui apparebant fideles, illi fuere qui ad Pelagianos accesserunt, quasi enim exsuflati per ueram S. Augustini doctrinam ab area Dominica ad Pelagianos accesserunt. Talis enim est doctrina S. Augustini in hac parte, quod, ipso facto, qui illam relinquunt cum Pelagio necesse sit conuenire, quod sicut de aliis Molina testatur, de seipso eadem prorsus ratione potuit multo uerius affirmare. »
34 Ibid., vol. 2, t. III, l. III, 1re partie, De influxu Dei in secundas causas naturalis ordinis ut suas operationes naturales producant, tract. IV, De concursu Dei præuie influente prout nomine physicæ prædeterminationis exprimitur, c. XI, Argumenta quibus insistunt ex physica praedeterminatione tolli uel impediri libertatem proponuntur, p. 231 : « S. Augustini doctrinam semper sequuti sumus, uestigiis inhærendo quæ satis soluisse credimus, iterum soluere nulli fore molestum arbitramur, cum præcipue semper Dominus præstet quo clarior sit doctrina et obiectionum solutio. »
35 Lemos, Acta omnia Congregationum, 2e partie, congrégation du 8 juillet 1602, coll. 166 : « Nos personaliter omnem istam congeriem locorum uidimus quam uos, qui defenditis Molinam, ex S. Augustino induxistis, et nullus inuentus est locus qui doctrinæ Molinæ faueat. »
36 Ibid., coll. 166-167 : « Et prosecutus Pontifex Summus sententiam Molinæ referebat in aliquibus præcipuis, et alia e contra apertissima Sancti Augustini testimonia proponebat, atque sæpius repetebat quod Molinæ defensores uolebant, contra apertam Sancti Augustini doctrinam et mentem, suadere doctrinam Molinæ esse doctrinam Sancti Augustini. De quo grauissimis et efficacissimis uerbis illos increpabat. Quo finiente Gregorius de Valentia æquiuocis rationibus nitebatur Pontifici Summo respondere et suadere doctrinam Molinæ contra Sanctum Augustinum non procedere et multa dicebat. »
37 Ibid., 2e partie, congrégation du 30 septembre 1602, coll. 259 : « In hac Congregatione actum est : an in libris Sancti Augustini legatur constitutam esse legem a Deo cum Christo, Filio suo, ut quoties homo fecerit quod in se est, ex solis naturæ uiribus, Deus illi tribuat gratiam, uel id sit de mente S. Augustini ? »
38 Augustin d’Hippone, De ciuitate Dei, l. XIX, c. XIII, § 2, cité ibid., coll. 278-279 : « Deus ergo, naturarum omnium sapientissimus conditor et iustissimus ordinator, qui terrenorum ornamentorum maximum instituit mortale genus humanum, dedit hominibus quædam bona huic uitæ congrua, id est pacem temporalem, pro modulo mortalis uitæ, in ipsa salute et incolumitate ac societate suis generis, et quæque huic paci uel tuendæ uel recuperandæ necessaria sunt, sicut ea quæ apte ac conuenienter adiacent sensibus, lux ista uisibilis, auræ spirabiles, aquæ potabiles et quidquid ad alendum, tegendum, curandum ornandumque corpus congruit, eo pacto æquissimo ut quicunque mortalis talibus bonis, paci mortalium accommodatis, recte usus fuerit accipiat ampliora atque meliora et ipsam immortalitatis pacem. »
39 Lemos, Acta omnia Congregationum, 2e partie, congrégation du 30 septembre 1602, coll. 279 : « Dicebat P. Valentia S. Augustinum aperte docere quod ex lege uel ex pacto Deus dabat dona gratiæ et immortalitatem bene utenti ex solis naturæ uiribus bonis illis temporalibus. »
40 Ibid., coll. 279 : « Postquam autem P. Valentia finiuit, F. Thomas de Lemos, cum illum librum De ciuitate Dei apud se non haberet, ex diuino tamen auxilio efficaciter adiutus, recordatus fuit in illo loco Sancti Augustini esse uerbum quoddam Scilicet quod tamen P. Valentia non legerat. »
41 Ibid., coll. 279 : « Ne autem dicant aliquando PP. Societatis id esse ex defectione codicis, præcipiat Sanctitas uestra ut detur mihi idem numero liber in quo ipse legit, et in eo ostendam istum Patrem truncasse uerba S. Augustini, uel illa saltem permutasse. »
42 Ibid., coll. 279-280 : « Tunc facto signo a Sanctissimo ut illius librum acciperem, accessi ad P. Valentia, quia librum manu tenens quodammodo retinebat et abscondebat post tergum, et arripiens ipsum quasi ui, dixi : Sanctissimus præcepit. Quo accepto, rediens in priorem locum, in libro legebam totum contextum quem ille legerat, et ueniens ad illa uerba pacto æquissimo, sic legebam : eo pacto æquissimo ut quicunque mortalis talibus bonis, paci mortalium accommodatis, recte usus fuerit, accipiat ampliora atque meliora, ipsam scilicet immortalitatis p acem. Sic enim textus habet. Quæ cum legissem, dixi Sanctissimo : Scilicet, inquit Sanctus Augustinus, Beatissime Pater ; Scilicet, inquam, Scilicet dicit sine dubio Sanctus Augustinus, et tamen P. Valentia non legit Scilicet, sed ablato uerbo Scilicet, loco eius apposuit Et. »
43 Ibid., coll. 280 : « Nam posito uerbo Scilicet, est sensus catholicus, ut Augustinum decet, quia sit sensus planus quod Deus, pacto æquissimo et ex iustitia, dat ampliora dona, Scilicet immortalitatis pacem, bene utentibus ex diuina gratia bonis temporalibus. At P. Valentia, ablato uerbo Scilicet, explicatiuo priorum uerborum, apposuit uerbum Et et copulatiue legit : quod Deus, pacto æquissimo, dat ipsa dona gratiæ et immortalitatis pacem bene utentibus ex solis naturæ uiribus bonis temporalibus. In quo uoluit plane S. Augustinum ipsissimum habere sensum Pelagianum, quia iam gratia ex pacto æquissimo et ex iustitia (hæc enim sonant uerba illa ex pacto æquissimo) daretur naturæ operibus. Et hoc uoluit S. Augustino tribuere quod perpetuo ipse in Pelagianis expugnauit. »
44 Augustin d’Hippone, De ciuitate Dei, l. XIX, c. XIV, cité ibid., coll. 281 : « Sed ne ipso studio cognitionis, propter humanæ mentis infirmitatem, in pestem alicuius erroris incurrat [homo], opus habet magisterio diuino, cui certus obtemperet, et adiutorio, ut liber obtemperet. »
45 Lemos, Acta omnia Congregationum, 2e partie, congrégation du 30 septembre 1602, coll. 281-282 : « Ecce manifeste ut bene utatur temporalibus, ut expedit ad salutem, et ne propter infirmitatem illis utatur contra salutem animæ, opus habet magisterio et adiutorio diuino, et sic bene utenti temporalibus ex diuinæ gratiæ adiutorio, dantur meliora bona, scilicet immortalitatis pax. Quomodo ergo, contra tam apertam S. Augustini mentem, uolunt PP. Societatis S. Augustinum docere quod bene utenti temporalibus ex solis naturæ uiribus dantur pacto æquissimo gratiæ dona et immortalitatis pax, truncata littera S. Augustini et ablato illo uerbo Scilicet, quod tamen totam litteram manifestat ? »
46 Ibid., coll. 282 : «Tunc ipse Pontifex, cum indignatione magna intuens ipsum Valentiam, manibus et gestu dixit: Ho, Ho! Et post pauca, cum uellet P. Valentia respondere, passus est tam potentem uertiginem ut cadens in terram, extra se totus iaceret, quem suus Generalis inclinatus conabatur eleuare, dicens Pontifici quod passus erat P. Valentia uertiginem »
47 Cité dans [J.-H. Serry], Historiæ Congregationum de auxiliis diuinæ gratiæ., l. III, c. V, coll. 377 : « Père Lemos, le pape veut vous déclarer irrégulier parce que vous avez tué le P. Gregorio de Valencia. »
48 Cité ibid., l. III, c. V, coll. 378 : « Ce n’est pas moi qui l’ai tué, mais le Saint Père, qui ne peut être déclaré irrégulier, ou, plutôt, disons que le P. Gregorio de Valencia a tué saint Augustin en rapportant mensongèrement sa doctrine. »
49 Álvarez, Operis de auxiliis diuinæ gratiæ et humani arbitrii uiribus et libertate ac legitima eius cum efficacia eorundem auxiliorum concordia summa in IV. libros distincta, Lyon, 1620, l. Ier, In quo ea omnia quæ impugnanda sunt in hoc opere proponuntur, et aduersæ concordiæ primum fundamentum euellitur, c. V, Quanta sit auctoritas S. Augustini circa materiam prædestinationis et gratiæ, et quod non liceat ab eius sententia discedere, pp. 80-84.
50 Ibid., p. 81 : « Non defuerunt qui, auctoritatem S. Augustini circa prædestinationem et gratiam infirmare uolentes, dixerint eius doctrinam in hac parte esse particularis unius Doctoris, a qua subinde liceret abscedere. »
51 Ibid., p. 81 : « Addunt se in omnibus aliis eius doctrinam plurimum admirari, suscipere ac libenter audire, eam tamen quam de prædestinatione et gratia Christi doctrinam sequitur ad resistendum hæreticis huius temporis aptam non esse, nec antiquioribus Augustino Patribus Græcis consonam. »
52 Ibid., p. 81 : « Contra hos hæreticos, plures Summi Pontifices doctrinam eiusdem Augustini approbauerunt et catholicam esse decreuerunt. »
53 Ibid., p. 82 : « Vnde, ut quidam notauerunt graues auctores, Sedes Apostolica non tantum semel, sed etiam secundo, et tertio aduersus Pelagianorum reliquias pro defensoribus gratiæ et prædestinationis, quam ex Sacris Literis hausit Augustinus sententiam tulit, ut iam eius doctrina circa prædestinationem et gratiam non unius particularis Doctoris opinio, sed fides Ecclesiæ Catholicæ dici debeat. »
54 Ibid., p. 82 : « Doctrina etiam S. Thomæ, qui fidelissimus S. Augustini fuit interpres, commendauerunt plures Romani Pontifices. »
55 Sur le serment de Salamanque, voir Orcibal, 1989, c. V, « L’affaire des Universités et les missions de Jansénius en Espagne », pp. 153-154, et surtout Barrientos García, 1985 et 1990.
56 Voir le texte du serment salmantin du 19 juin 1627 dans Ponce de León, Celeberrimæ Academiæ Salmanticensis de tenenda et docenda doctrina SS. Augustini et Thomæ Aquinatis iudicium, statuto iuramentoque solemni firmatum et contra impugnantes propugnatum, art. Ier, § 1, num. 4, p. 6 : « Iuro in quotidianis lectionibus quas in Academia uel cathedra, moderator uel uoluntarius professor, legero, me docturum atque lecturum in Theologia Scholastica doctrinam Augustini et conclusiones D. Thomæ quas in Summa theologiæ docet ubi horum Sanctorum mens aperta fuerit ; ubi uero anceps et dubia, nihil docturum neque lecturum quod eorum doctrinæ aduersari senserim, sed quod uel iuxta meum sensum, uel eorum qui discipuli sanctorum Augustini et Thomæ communiter censentur, tantorum Patrum doctrinæ magis conforme iudicauerim. Excipio opinionem de Immaculatæ Virginis Conceptione et ea quæ iure ecclesiastico immutata sunt uel postea immutabuntur, et quæ cum olim controuersa essent, iam Constitutionibus Apostolicis diffinita sunt. Etsi aliquando Cathedram Scoti uel Durandi moderabor, quamuis ad id teneri nolo, licere tamen mihi uolo pro eo tantum tempore probabiles eorum Doctorum opiniones sequi absque periurii crimine. »
57 Ibid., art. Ier, § 2, num. 5, pp. 7-8 : « Nulli controuersum est quantum unitas doctrinæ et præsertim in Sacra Theologia conducat, et hoc principio supposito, quam recte Academia doctrinam SS. Augustini et Thomæ amplectendam decreuerit manifestissime patet. »
58 Ibid., art. 1er, § 2, num. 5, p. 8 : « Si igitur Academia Sanctorum Augustini et Thomæ doctrinæ uestigiis inhæret, quis ambigat quin uniuersæ uanitati portas præcludat et solum uerbum ueritatis tractet ? »
59 Ibid., art. 1er, § 2, num. 9, p. 11 : « Quis enim æqua hæc iudicii trutina librans alios in Theologia Scholastica præter Augustinum et Thomam principes repererit ? Et quemadmodum nullus perturbatur eo quod Aristoteles inter Philosophos, Hipocrates et Galenus inter Medicos, Ptolemeus et Euclides inter Mathematicos, Principes habeantur, ita nec perturbari debet cum Academia inter Theologos Scholasticos Diuos Augustinum et Thomam in principes elegerit. Quis enim ita uecors in Theologia Scholastica eisdem sanctis illam præeminentiam neget quam in Philosophia Aristoteli, in medicina Hipocrati et Galeno concedit ? »
60 Ibid., art. 1er, § 2, num. 10, p. 12 : « Si enim istis calamitosis temporibus in Scholastica Theologia principes et determinati magistri approbati et iurati, ut est Diuus Thomas et Augustinus, constituti essent, non fuisset procul dubio Ecclesia Dei inter ipsosmet Catholicos tot periculosa dissidia perniciosasque turbationes perpessa. »
61 Ibid., art. 1er, § 3, num. 7, p. 17 : « De soliditate uero doctrinæ Sancti Thomæ clarum atque perspicuum testimonium Clemens octauus in Bulla ad nobiles Neapolitanos perhibuit. Obseruetur diligenter nullum ex his qui hoc tempore contra Diuum Thomam scripserunt ut eius doctrinæ detraherent ausum fuisse quicquam dicere contra hanc Bullam uel eius aliquam mentionem fecisse : non enim illam, utpote recentem ac ueram, negare ualebant. »
62 Ibid., art. 1er, § 3, num. 28, p. 26 : « Academia Salmanticensis, iurando sequi Sanctorum Augustini et Thomæ doctrinam, illam excellentiorem esse aliis doctrinis originemque suam et antiquitatem ab ipsomet Euangelio ducere declarauit, uniuersæque nouitati et effreni recentiorum theologorum opinandi ad placitum libertati aditum præclusit. »
63 Ibid., art. II, § 17, num. 114, pp. 108-109 : « Insuper obiicitur hoc iuramentum absolute sumptum esse impossibile, quia ei materia certa et diffinita non subiicitur : quis scit quæ sint legitima Sancti Thomæ opera ? Multi dicunt Secundam secundæ ad eum non pertinere, inter quos aliqui ex Schola et Scriptoribus familiæ Dominicanæ ; Commentaria in libros Sententiarum plerique ex catalogo suorum operum expungunt, opinantes esse excerpta a suis præceptoribus, dum auditor esset, uel compilationes ex diuersis magistris. Satis nota est difficultas excitata de lectionibus in epistolas Sancti Pauli, et quod spectat ad opera quæ tanquam legitima recepta sunt. »
64 Ibid., art. II, § 17, num. 115, p. 109 : « Hoc argumentum ex prauo desiderio dubitandi prouenit : idem enim de operibus Sancti Augustini aut cuiusuis alterius Doctoris dici potest. Si hoc argumentum alicuius esset roboris, nullius sancti authoris opera certa esse possent, et forsitan ex hoc fonte et sub hoc prætextu cum tanta facilitate eorum opera despiciuntur, qui in rebus quibuslibet difficultates et dubia formant, omnem certitudinem perimunt, et hoc hominum inquietorum proprium est qui bella uolunt et pacem oderunt. »
65 Voir Xiberta, 1930-1931, t. Ier, pp. 441-448.
66 Sur les Salmanticenses, outre les études classiques de Merl, 1947, et de Llamas, 1955, voir plus récemment Borde, 2001.
67 Deman, 1939.
68 Collegii Salmanticensis FF. Discalceatorum B. Mariæ de Monte Carmeli Primitiuæ Obseruantiæ cursus theologicus iuxta miram Diui Thomæ præceptoris Angelici doctrinam, t. V, traité XIV, De gratia Dei, 1re dispute, c. VI, De duabus famosis in hac materia Catholicorum sententiis, § 1, Refertur opinio Thomistarum, p. 75 : « Thomistæ referunt concordiam inter gratiam efficacem et libertatem creatam in summam efficaciam et potestatem uoluntatis Dei, quæ tanta est ut inferat infallibiliter non solum effectus quos uult, sed modos etiam quibus fieri uult ; atque ideo mouet efficaciter hominem ut operetur, et ut operetur libere, siue cum potestate ad oppositum. Vnde prouenit quod infallibiliter sequatur operatio libera, ac subinde quod nulla detur discordia, sed maxima potius consonantia inter liberam operationem et gratiæ efficaciam. »
69 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VI, § 1, p. 75 : « Hanc resolutionem et concordiæ modum accipiunt [Thomistæ] præcipue ex sacris Doctoribus Augustino et Thoma, qui ita apertissime docuerunt. »
70 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VI, § 1, p. 75 : « Primo negant [Thomistæ] quod Deus ante exercitium suæ uoluntatis certo præcognouerit actus liberos creatos absolute uel conditionate futuros, et consequenter proscribunt præscientiam illam mediam inter naturalem et liberam cuius Semipelagiani uidentur primi inuentores. »
71 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VI, § 1, p. 75 : « Hanc, inquam, scientiam [mediam] non admittunt [Thomistæ], tum quia illam non admisit D. Augustinus, tum quia est contra doctrinam D. Thomæ, tum quia non est necessaria ad superandam præsentem difficultatem […], tum denique quia non saluat ueram ac legitimam diuinæ gratiæ efficaciam. »
72 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VI, § 1, p. 75 : « Secundo affirmant [Thomistæ] Deum æterno suo decreto prædeterminasse cuncta futura, alia quidem ut forent absolute, alia uero ut forent dependenter ab aliqua conditione, et per huiusmodi decretum, et non aliter, determinatam fuisse Dei scientiam ut certo et infallibiliter cognosceret cuncta uel absolute uel conditionate futura. »
73 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VI, § 1, p. 75 : « Vnde consequenter docent [Thomistæ] Deum, inconsulto libero arbitrio, et antequam præuideret eius usum conditionate futurum, prædefinisse omnes eius actus, saltem quoad materiale, æterno et absoluto decreto ; in eaque suæ uoluntatis determinatione certo præcognouisse quid liberum arbitrium in singulis occasionibus facturum esset. »
74 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VI, § 1, p. 75 : « Tertio docent [Thomistæ] Deum concurrere cum causis secundis non solum attingendo immediate earum opera concursu, ut uocant, simultaneo, sed attingendo immediate ipsas causas, eas uidelicet mouendo et exsuscitando et applicando ad agendum et cum opere indissolubiliter coniungendo. Quem concursum uocant præuium, quia antecedit influxum creaturæ, et prædeterminatiuum, quia eam determinat, seu mouet ad opus, et physicum, quia realis est, et non moraliter alliciendo, sed physice et impulsiue mouendo applicat ad operandum. Quam doctrinam acceperunt a D. Thoma, qui illam manifeste tradit. »
75 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VI, § 1, p. 75 : « Quarto resolutionem præcedentem extendunt [Thomistæ] etiam ad liberum arbitrium creatum, quod asserunt nunquam in actum exire quin prius a Deo physice præmoueatur et applicetur ad operandum. »
76 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VI, § 1, p. 75 : « Quinto asserunt [Thomistæ] hanc præuiam et a Deo deriuatam uoluntatis humanæ præmotionem inferre infallibiliter operationem ad quam mouet, idque habere suopte pondere et prout descendit ab omnipotenti et efficaci Dei uoluntate. »
77 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VI, § 1, pp. 75-76 : « Vnde in hac præmotione constituunt [Thomistæ] rationem gratiæ uel auxilii efficacis, censentque impossibile esse quod Deus ita moueat ad consensum et quod uoluntas creata dissentiat, licet non amittat potestatem dissentiendi. »
78 Augustin d’Hippone, De correptione et gratia, c. XII, § 38: «Subuentum est igitur infirmitati uoluntatis humanæ ut diuina gratia indeclinabiliter et insuperabiliter ageretur.»
79 Ibid., c. XIV, § 43: «Deo uolenti saluum facere nullum hominum resistit arbitrium: sic enim uelle seu nolle in uolentis aut nolentis est potestate ut diuinam uoluntatem non impediat nec superet potestatem.»
80 Collegii Salmanticensis cursus theologicus, t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VI, § 1, p. 76 : « His fundamentis iudicant Thomistæ inniti legitimam et Augustinianam concordiam liberi arbitrii cum gratia efficaci. Et cum eis obiicitur absoluta illa Dei decreta et media adeo fortia quibus executioni mandantur suffocare libertatem arbitrii illiusque indifferentiam absumere, respondent hinc potius firmari et ad frugem perduci. Nam efficax, inquiunt, uoluntas Dei et efficax auxilium ei correspondens causant infallibiliter non solum actus uoluntatis creatæ, sed etiam libertatis modum, atque ideo ita inferunt consensum quod relinquant indifferentiam et potestatem ad oppositum. »
81 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, De authoritate D. Augustini et D. Thomæ in hac præsertim materia, p. 82 : « Mos ille in Ecclesia catholica semper inualuit ut quoties aliquid difficile aut nouum circa res fidei occurreret, illud potissimum probaretur quod Sanctorum Patrum sententiis conuinceretur esse magis conforme. »
82 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, p. 83 : « Decreuit Summus Pontifex ut deinceps sententia Molinæ uocaretur ad limam Sanctorum Patrum, et præcipue Diui Augustini et D. Thomæ : ueram probaturus, ut existimamus, si ab his Patribus non probaretur aliena ; damnaturus autem ut falsam, si illis conuinceretur esse contraria. »
83 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, p. 83 : « Fuit hoc decretum Dominicanis gratissimum, qui ad accusationem incitati præcipue fuerant quia existimabant Molinæ doctrinam utrique Doctori [D. Augustino et D. Thomæ] aduersari. »
84 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, § 1, Laudes D. Augustini magnaque circa hanc materiam authoritas, p. 84 : « Hanc Augustini doctrina generaliter promeruit adoream, sed specialiorem et uberiorem auctoritatem habet in iis quæ materiam præsentem concernunt. Nam licet cuncta sapientissime et catholicissime uersauerit, plus tamen studii, temporis et laboris insumpsit circa ea quæ pertinent ad necessitatem atque efficaciam gratiæ et libertatem. Diuturnus enim cum Pelagianis et Semipelagianis congressus fecit ut Augustinus in hac parte doctissimus non solum alios, sed semetipsum superauerit. Vnde uidetur quod fuerit ad hoc opus a Deo singulariter electus, mirabiliter adiutus et speciali Spiritus sancti luce illustratus. »
85 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, § 1, p. 84 : « Cum ergo doctrina Diui Augustini toties fuerit in hac parte a Romanis Pontificibus approbata, non immerito Didacus Aluarez, lib. I. de auxiliis disp. 5. num. 4, cum aliis grauibus auctoribus obseruauit sententiam Augustini in hac materia non esse appellandam opinionem particularis Doctoris, sed fidem Ecclesiæ Catholicæ. »
86 Sur Suárez et son apport à la querelle de auxiliis, voir la synthèse ancienne mais toujours précieuse de Dumont, 1936.
87 Suárez, Opera omnia, t. VII, Tractatus de gratia Dei seu de Deo saluatore, iustificatore et liberi arbitrii adiutore per gratiam suam, 6e prolégomène, De scriptis probatam de gratia doctrinam continentibus, c. VI, De Patribus qui ueram de gratia doctrinam nobis tradiderunt et contrarias hæreses confutarunt, § 16, p. 317 : « At uero aliquis obiiciat hinc sequi totam Augustini sententiam de gratia esse de fide, neminemque posse in re aliqua in hac materia ab Augustino discedere quin a doctrina certa et catholica deuiare censeatur. Respondeo imprimis hoc non simpliciter sequi de tota doctrina, sed de illa quam Ecclesia probauit ac definiuit. »
88 Sur la question des conclusiones theologicæ, voir Lang, 1943 et 1944.
89 Suárez, Opera omnia, t. VII, Tractatus de gratia Dei, 6e prolégomène, c. VI, § 16, p. 317 : « Hinc uero colligere possumus quidquid Augustinus de gratia docet quod cum illis Ecclesiæ definitionibus sit necessario connexum, omnino sequendum et tanquam certum tenendum esse. Quia totum illud, licet non expresse, uirtute est ab Ecclesia probatum. Vnde, si connexio sit euidens et necessaria, etiam doctrina erit certa, saltem in ratione conclusionis theologicæ ; si uero sit tantum probabilis, in eo etiam gradu erit semper Augustini doctrina præferenda tanquam definitionibus Ecclesiæ magis consentanea. »
90 Ibid., t. VII, Tractatus de gratia Dei, 6e prolégomène, c. VI, § 17, pp. 317-318 : « Etenim ulterius addimus quidquid in hac materia Augustinus ut certum affirmat et ad dogmata fidei pertinens, a quolibet prudente et erudito theologo esse tenendum ac defendendum, etiamsi non certo constet esse ab Ecclesia definitum, tum quia, cum Ecclesia tantum in hac materia detulerit Augustino ut eius doctrinam in damnandis erroribus gratiæ Dei contrariis secuta fuerit, magna esset temeritas priuati Doctoris qui Augustino, aliquid de gratia Dei tanquam orthodoxum docenti, contradicere auderet. Præsertim cum tot annis, tanta sapientia, tanto ingenio, tanta diligentia et instantia, et, quod caput est, tot Dei donis et auxiliis præditus, pro diuina gratia tuenda et explicanda laborauerit. Vnde a fortiori fit credendum omnino esse nihil in doctrina de gratia Augustini inueniri quod sano modo intelligi non possit, ita ut saltem probabile sit et catholicæ doctrinæ non aduersetur. »
91 Ibid., t. VII, Tractatus de gratia Dei, 6e prolégomène, c. VI, § 17, p. 318 : « Vnde tandem concludo non tantum in rebus quas Augustinus certas existimat, sed etiam in his omnibus quæ simpliciter tanquam uera et probabiliora constanter et ubique amplectitur, sententiam eius esse præferendam, nisi communis Patrum uel Ecclesiæ auctoritas obstare uideatur, quod raro uel nunquam continget. Nam si alicubi id occurrerit, explicandus erit Augustinus potius quam reprobandus. »
92 Collegii Salmanticensis cursus theologicus, t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, § 1, p. 84 : « Addimus eodem elogio posse coronari doctrinam Suarii, Molinæ aut cuiuslibet iunioris, nam ubi cum definitionibus Ecclesiæ necessario connectitur, omnino tenenda est, et si connexio sit certa, erit certa, et probabilis, si probabilis. »
93 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, § 1, pp. 84-85 : « Pontifex præcepit rem discuti iuxta mentem Diui Augustini, nec dubitauit quod Ecclesia et Augustinus eandem haberent sententiam. Suarius autem ipsum Augustinum nouo examini exponit, non aliter eius doctrinam ut certam probaturus, nisi prius probetur esse necessario connexa cum Ecclesiæ definitionibus. Vnde fomitem nouis disceptationibus parat : parum quippe, aut nihil, proderit certo assequi et conuinci quæ fuerit Sancti Doctoris sententia, nam adhuc, ut Suarius uult, disquirere oportebit an sententia Augustini definitionibus Ecclesiæ necessario connectatur. »
94 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, § 2, Auctoritas D. Thomæ et summa cum D. Augustino consonantia, p. 86 : « Diuus Thomas ipsissimam sententiam docuit quam tenuit Diuus Augustinus, secundus in hac materia post Paulum Doctor, et cuius in ista causa doctrina dici non debet opinio particularis Doctoris, sed fides Ecclesiæ Catholicæ. Huius autem inter utrumque sacrum Doctorem indiuulsæ consonantiæ innumera sunt argumenta et testimonia. Nam in primis Angelicus Præceptor ut specialem suum magistrum impense coluit Augustinum, a cuius sententiis nunquam recessit ; immo cuius sententias præposuit non solum propriæ opinioni, sed et aliorum Doctorum iudicio. »
95 Cité dans Ehrle, 1954, p. 54, n. 2 : « Vt autem uniformitas quoad doctrinam, quemadmodum quoad alia in ordine nostro, custodiatur, uolumus ut magistri regentes in lectionibus et determinationibus disputationum in omnibus sequi et tueri debeant sanam et catholicam doctrinam Fundatissimi Doctoris nostri B. Ægidii Romani ; ubi uero eius scripta non reperiuntur, ex D. Thomæ Aquinatis doctrina suppleatur. »
96 Collegii Salmanticensis cursus theologicus, t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, § 2, p. 87 : « Quæ Augustinianorum conspiratio in prosequendo D. Thomæ doctrinam omne argumentum excedit, et liquido satis euincit Augustinum et Thomam unam tenere sententiam : minime quippe hunc sequerentur, si ab illo ipse uel apparenter deflecteret. »
97 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, § 2, p. 87 : « Ex iis satis, ut existimamus, liquet quam sedulo Clemens VIII præceperit ut in Congregationibus et controuersiis de auxiliis disserentes specialiter attenderent ad mentem utriusque Doctoris, tum ob generalem atque insignem eorum in re theologica præcellentiam, tum ob specialem et mirabilem eorum in hac materia concordiam. »
98 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, § 2, p. 87 : « Potuit etiam Clementem incitare ut cum D. Augustino iudicem in ea causa D. Thomam adiungeret, quod Augustinus, licet hanc difficultatem latissime, profundissime et catholicissime pertractauerit, nihilominus eam non discussit modo scholastico et eo resoluendi modo qui nunc usitatior est apud theologos, sed alia uia ad artem oratoriam magis accedente et a falsis quorundam interpretationibus minus immuni. At Angelicus Doctor D. Thomas resolutiones ab Augustino fuse traditas compendiosa breuitate restringit, ad methodum scholasticam reducit, resolutorie proponit et argumentandi arte confirmat, unde eius mens difficilius potest trahi in sensus falsos et peregrinos. »
99 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, § 2, p. 87 : « Quocirca sicut Augustinus exponit Paulum, et a prauis sensibus quibus Pelagiani ipsum interpretabantur uindicat, sic Thomas legitimam Augustini sententiam declarat proscribitque interpretationes absurdas quibus nonnulli eius auctoritatem fugere aut eleuare procurant. »
100 Sur Jean de Saint-Thomas, voir Filippini, 2006.
101 Sur le Cursus theologicus de Jean de Saint-Thomas, voir Forlivesi, 1994.
102 Cité dans [P. Sherlock], Pauli Leonardi Iberni Responsionum ad expostulationes recentium quorumdam theologorum contra scientiam mediam liber singularis, Lyon, 1644, 2e partie, section XII, Ex genuinis notis discipulatus Angelici Doctoris probatum theologos Societatis Iesu ei maxime addictos, p. 166 : « Primum igitur optimum signum intelligentia D. Thomæ et discipulatus eius est continuatio et adhæsio ad illos qui per successionem temporum discipuli eius habiti sunt, eiusque adhæserunt doctrinæ, sicut Capreolus, Ferrara, Victoria, Soto, Flandria, Caietanus, Conradus, etc. »
103 Cité ibid., 2e partie, section XII, p. 167 : « [Secunda nota est] affectus ipse ad D. Thomæ doctrinam ac conatus ac labor in defendendo ac ampliando. Nam hoc maximum signum est ueri discipulatus, etsi aliquando ex infirmitate propria ac profunditate difficultatum non plane intelligatur aut etiam deseratur. »
104 Collegii Salmanticensis cursus theologicus, t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, § 3, Quomodo possit in communi discerni quinam uere et sincere sequantur D. Augustini et D. Thomæ doctrinam, et quam fideliter id præstent Dominicani, p. 88 : « Aliis regulis prætermissis, unicam dumtaxat statuemus ut absque ambagibus possit lector deprehendere quinam censeri debeant legitimi discipuli Diui Augustini et Diui Thomæ, sinceriusque subinde penetrent et teneant eorum doctrinam. »
105 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, § 3, p. 88 : « Illos itaque existimamus esse legitimos utriusque Doctoris discipulos qui, ubi recognoscunt et confitentur aliquam sententiam ab ipsis asseri, eam minime deserunt, sed amplectuntur, fulciunt et propugnant ; illos autem ab hoc discipulatu relegamus qui, cum fateantur atque ideo recognoscant quod D. Augustinus et D. Thomas aliquam sententiam tenent, eam tamen palam relinquunt et, quod peius est, impugnant, oppositas prosequendo opiniones. »
106 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, § 3, p. 88 : « Hæc regula est adeo euidens et certa ut superuacaneum sit pro eius confirmatione rationum pondera adiicere. Nam cum discipulus, in quantum talis, debeat fideliter et reuerenter premere uestigia magistri, qua ratione poterit appellari legitimus discipulus Diui Augustini et D. Thomæ qui horum Sanctorum sententias (quas eorum esse cognoscit et fatetur) renuit admittere et contrariam arripit sentiendi licentiam ? »
107 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, § 3, p. 88 : « Contrarius autem procedendi modus, nempe docilis, stabilis ac fidelis in amplectendo, explicando et defendendo Patrum sententias legitimum probat discipulatum et securam in discipulo eorum intelligentiam promittit. »
108 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, § 3, p. 88 : « Huiusmodi autem gloria sequendi fideliter et sincere sententias D. Augustini et Diui Thomæ adeo propria est Patrum Ordinis Prædicatorum ut absque proteruia atque iniustitia ipsis negari non ualeat. Et quidem quod Diui Augustini menti indiuulse inhæreant, euidenter constabit ostendendo quod D. Thomæ sententias fideliter teneant : est enim utriusque Doctoris summa in sentiendo concordia. »
109 Ibid., t. V, traité XIV, 1re dispute, c. VII, § 3, p. 89 : « Maneat igitur ex dictis stabilitum quod in communi præsumi debet Dominicanos esse fideles D. Thomæ et D. Augustini discipulos, et consequenter quod magis penetrent et assequantur uerissimas horum Doctorum sententias. »
110 Jansénius, Agustinus., t. II, Liber prœmialis, c. XXII, coll. 50 : « Quicquid enim ueræ theologiæ in scholastica Sancti Thomæ continetur, usque ad ipsorum articulorum fundamenta, ex Augustino ita mutuatum est ut quemadmodum Nouum Testamentum nihil est aliud nisi Vetus reuelatum et Augustini doctrina de gratia Dei nihil præter fidei principia in suas diducta conclusiones, ita S. Thomæ Summa, ubi theologiam tradit, pro magna parte nihil aliud sit nisi Augustinus contractus, certaque proportione naturalibus principiis alligatus, secundum quod congruit, ut ipse Thomas loquitur, ad eruditionem incipientium. »
111 Appolis, 1966, c. IV, « La rupture entre augustins et dominicains (1771-1781) », pp. 72-77.