1Na początku opowiadania Davida Bezmozgisa An Animal to the Me­ mory1 jego narrator, Mark Berman, wraca pamięcią do przeżyć z czasów, gdy był uczniem siódmej klasy:

Ani razu nie słyszałem, by mówiono o mnie „brudny żydku” czy „brudny rusku”. Zwłaszcza w szkole hebrajskiej. W każdym razie niezbyt często, choć na tyle często, że czułem się usprawiedliwiony, używając tego jako wymówki, kiedy próbowałem przekonać moich rodziców, aby pozwolili mi przenieść się do normalnej szkoły publicznej.2

2Berman, imigrant ze Związku Radzieckiego, wskazuje tutaj na zestaw kategorii, wśród których wyzwisko „rusek” stanowi oznakę odmienności. Ostatecznie jego „kampania”3 na rzecz opuszczenia hebrajskiej szkoły dziennej kończy się niepowodzeniem, ponieważ jego rodzice nalegają, by pozostał w niej po to, by dowiedzieć się, „co znaczy być Żydem”4. Co więcej, okazuje się, że takie – odgórnie narzucane bohaterowi – znaczenie żydowskości jest nierozerwalnie związane z pamięcią o Zagładzie. W An Animal to the Memory kształcenie się w żydowskości przez Bermana oznacza wpojenie sobie określonej pamięci. Bezmozgis sugeruje, że z powodu swej rosyjskiej odmienności Berman podczas szkolnych obchodów Dnia Pamięci o Zagładzie interesował się przede wszystkim aktywnym oporem Żydów i Żydówek, a także bezceremonialnie w czasie tych pełnych powagi uroczystości wdał się w bójkę i zepsuł ich refleksyjną atmosferę.

3W istocie, jaką różnicę wprowadza „rosyjskość” bohaterów, jeśli rozważamy pamięć o Zagładzie i upamiętnianie wojny obecne w literaturze amerykańskiej? Metafory związane z ruchem, przemieszczaniem się czy migrowaniem pamięci – zwłaszcza pamięci o Zagładzie – stały się zwornikiem badań nad pamięcią. Pojęcia takie jak łączność, ciągłość, ponadkulturowość, ponadnarodowość, globalność, wielokierunkowość, zbieżność, zlewanie i przecinanie się pomogły w ujmowaniu pamięci jako „niezależnej” od sił globalizacji, technologii i mediów cyfrowych5. Pamięć podróżuje, pozwalając na podważenie zakrzepłych układów i rzucając wyzwanie metaforom szczelnych narodowych „pojemników”6. Jak pokazał Michael Rothberg, ruchliwość ta stwarza okazje do namysłu nad wieloma rozmaitymi opowieściami łącznie, obrazując, w jak dynamiczny sposób splatają się one ze sobą oraz jak pogmatwane okazują się ich genealogie. Autor podaje jednocześnie w wątpliwość koncepcję „współzawodnictwa pamięci jako walki o sumie zerowej o ograniczone zasoby”7. Metafory ruchu stają się szczególnie wyraźne, ocierając się niekiedy o dosłowność, gdy od abstrakcyjnych teoretycznych ram migracji pamięci przejdziemy do rzeczywistych wspomnień migrantów w poszczególnych ustrojach krajów, w których osiedli. Jak zauważa Julia Creet, „wraz z przesiedleniem rośnie w siłę obsadzenie pamięci”8. Migracja wiąże się niejednokrotnie z koniecznością zdania relacji z własnego życia, przywołania wspomnień po to, by podjąć decyzje dotyczące teraźniejszości. Najnowsze utwory pisarzy urodzonych w ZSRR, w odniesieniu do których przymiotnik „rosyjski” funkcjonuje często w charakterze marki lub kategorii różnicującej w kontekście żydowskim, pokazują, w jaki sposób radzieckie i poradzieckie składowe tematyczne budują pamięć o drugiej wojnie światowej i Zagładzie w środowiskach imigrantów: bezpaństwowość uchodźców, odizolowane enklawy migrantów, podobieństwo ich poglądów politycznych. W tekstach tych przedstawia się zbieżne opowieści o tych samych wydarzeniach w skali globalnej, jednak dołącza się do nich narracje uwarunkowane przez zimną wojnę i radziecką strategię ograniczania ruchu i migracji. Narracje tego typu coraz silniej obecne są w anglojęzycznej literaturze migrantów. Tworzą one odmienną ekonomię pamiętania o ocaleniu Żydów w czasie drugiej wojny światowej, która może pozwolić na głębsze skontekstualizowania „uświęconej wyjątkowości” Zagłady9 i ułatwić nawiązywanie lokalnych dialogów, w których odchodzić się będzie od zasady współzawodnictwa wspomnień.

4Wśród wielu powieści, opowiadań i tomików poezji, wspomnień i powieści graficznych publikowanych na „nowej fali” rosyjskiego pisarstwa żydowsko-amerykańskiego, dwa utwory w szczególny sposób skupiają się na problematyce Zagłady, drugiej wojny światowej i pamięci o tych wydarzeniach: The Free World Davida Bezmozgisa10, przedmiot tego rozdziału, oraz A Replacement Life Borisa Fishmana11, której poświęcony jest rozdział następny. Powieści te wpisują się w zjawisko, które chciałabym nazwać poradziecką pamięcią migrantów o Zagładzie. Związane z wojną, Zagładą i pamięcią aspekty radzieckości decydują o szeregu pojęciowych przemieszczeń w tych tekstach literackich. Wspólnie pomagają nam zastanowić się nad dwoma kluczowymi tematami amerykańskiej literackiej pamięci o Zagładzie: figurą ocalałego oraz związkiem między drugą wojną światową a Zagładą. Ze względu na taką złożoną dynamikę pamięci powieści te stanowią kolejny dowód na istnienie ścisłego związku między opowiadaniem o wojnie a Zagładą, znamiennego dla żydowskiego pisarstwa amerykańskiego pod koniec lat 40. XX wieku, które skupiało się wokół postaci amerykańskiego żołnierza żydowskiego pochodzenia12. Ale – w przeciwieństwie do większości utworów literackich poświęconych Zagładzie – teksty Bezmozgisa i Fishmana podejmują namysł nad tą relacją, zwłaszcza w kontekście Zagłady na Wschodzie, pozwalając czytelnikom i czytelniczkom głębiej przemyśleć, w jaki sposób szczególne tryby pamiętania w literaturze diaspory ulegają zmianie pod wpływem doświadczenia migracji. Wchodzą one również w dialog z rozwijającymi się ostatnio dynamicznie badaniami nad ocalałymi polskimi Żydami na Wschodzie13.

Na skrzyżowaniu szklaków pamięci

5Podobnie jak bohater Bezmozgisa w An Animal to the Memory, poradziecka literatura o Zagładzie, w swoim migracyjnym statusie, znalazła się na przecięciu amerykańskich i radzieckich ścieżek genealogii pamięci. Kształtuje ją radziecka pamięć kulturowa o „katastrofie”, jakim to mianem często po rosyjsku określa się ludobójstwo Żydów, a także „niecałkowite milczenie”, które panowało wokół niej w Związku Radzieckim14. Zacieranie albo wręcz wymazywanie pamięci o tym wydarzeniu dokonywało się tam z przyczyn politycznych. Często bowiem na pierwszy plan wysuwano ogrom ofiar wśród osób cywilnych, których liczbę szacowano na osiemnaście milionów, pomijając jednak ich pochodzenie etniczne15. Zvi Gitelman wyjaśnia, że żydowskość ofiar w bloku wschodnim ukrywano zwykle dlatego, że miało to służyć „przyjaźni między narodami […] i internacjonalizmowi proletariatu”; innymi słowy – solidarność między robotnikami miała być wolna od jakichkolwiek określeń etnicznych czy religijnych16. Jednakże, jak wykazał m.in. Tarik Amar, takie wyciszanie pamięci nie wynikało z jakiejś spójnej radzieckiej polityki, a jedynie ogólnej tendencji, i dlatego milczenie to pozostało „niecałkowite”17. Z tego powodu radziecka pamięć o Zagładzie nie tyle była nieobecna, ile przybierała odmienną niż w USA formę, z inaczej rozłożonymi akcentami. Radzieckie literackie i filmowe przedstawienia Zagłady podlegały odmiennym regułom estetycznym i rodziły odmienne znaczenia18, w tym zawarte w nich wizerunki żydowskich żołnierzy Armii Czerwonej19. W rezultacie w kontekście pamięci radzieckiej pojawia się potrzeba „poszerzenia definicji żydowskiej odpowiedzi na Zagładę”20, przeciwstawiająca się milczącym kulturowym założeniom dotyczącym tego, co Zagłada oznaczać powinna w kulturze amerykańskiej i izraelskiej.

6W anglojęzycznej literaturze tworzonej przez imigrantów z byłego Związku Radzieckiego nie tylko umieszczano postaci w zasięgu radzieckiej i poradzieckiej pamięci, ale także, za sprawą osadzenia na tym terenie niektórych opowieści, poszerzano geograficznie i koncepcyjnie panującą amerykańską narrację o Zagładzie, skupiającą się dotąd niemal wyłącznie na obozach zagłady, zwłaszcza mieszczących się w okupowanej przez nazistów Polsce – dodając opowieści o ucieczkach, ukrywaniu się, miejscach rozstrzeliwania i gettach rozrzuconych w różnych zakątkach Europy. Krótko mówiąc, o Zagładzie pamiętano inaczej i inną Zagładę przywoływano w pamięci. Podobnie jak literatura żydowska powstała w ZSRR i poruszająca tematykę Zagłady, utwory emigrantów obrazują zjawisko, które Harriet Murav nazywa „innym torem” Zagłady w Związku Radzieckim21. Co więcej, wziąwszy pod uwagę fakt, że przeszło 1 635 000 Żydów mieszkających w granicach radzieckich z 1941 roku zostało ewakuowanych lub zbiegło na Wschód22, prześledzenie „innego toru” oznacza również konieczność poszerzenia definicji „ocalałego” w taki sposób, by objęła również tych, którzy uciekli na wschód Związku Radzieckiego23.

7W rozważanych tutaj powieściach ocalenie definiuje się od nowa, dołączając do jego dotychczas uwzględnianych postaci radziecką trajektorię drugiej wojny światowej oraz pamięć o komunizmie. Jednak okruchy tej komunistycznej pamięci wskazują na głębsze uwikłanie tej literatury w pamięć o tym ustroju jako takim. Zwłaszcza w powieściach takich jak The Free World wojna i „towarzyszący” jej akt Zagłady rozgrywają się na tle ogólnych dziejów komunizmu, od początków drugiej dekady XX wieku24. Sposób narracyjnego ujęcia tych uwikłań uwzględnia w znacznej mierze migrację, co ujawnia, że pamięci – w zależności od kontekstu geopolitycznego i prawnego – nadaje się różnego stopnia prawomocność. Teksty te tworzą kolejne warstwy znaczeniowe rysujące nowe polityczne możliwości i stawiające nowe wyzwania, co przywołuje koncepcję „pamięci palimpsestowej” Maxa Silvermana, ujmowanej jako „nakładanie się i wzajemne oddziaływanie różnych śladów czasu, [które] składają się na rodzaj złożonej struktury przypominającej palimpsest, w którym jedna warstwa śladów przebija się przez inną i jest przez nią przeobrażana”25. Rozważane w tym rozdziale utwory odsłaniają pozimnowojenne nakładanie się na siebie myślenia o komunizmie, wojnie, Zagładzie i migracji. O ile takie uwarstwienie cechuje rozmaite rozbudowane struktury pamięci, w tym przypadku naświetla swoiste narracje poszczególnych tekstów literackich, które przez swoje cechy estetyczne właściwość tę podkreślają. W The Free World Bezmozgisa bezpaństwowość uchodźców we Włoszech oraz potrzeba zbudowania przez nich określonej narracji na potrzeby wniosku o przyznanie statusu uchodźcy przywołują dawne wspomnienia u najstarszego z Krasnanskych, Samuila, kombatanta i „prawdziwego wyznawcy” komunizmu26.

Ocalenie bez „ocalałych par excellence”: The Free World

8W kontekście drugiej wojny światowej „ocalenie” wymaga często odwołania się do względnie już skodyfikowanej pamięci o Zagładzie. Inaczej niż jeszcze w latach 80., przydawka w anglojęzycznym wyrażeniu Holocaust survivors (ocalali z Zagłady, w domyśle: Żydzi), dziś wydaje się już zbędna: survivor przede wszystkim kojarzy się z Zagładą27. Mimo poszerzenia wielu jego definicji prawnych i społecznych, określenie „ocalały” nadal odnosi się na ogół do „ocalałych par excellence”28, czyli osób, które przetrwały życie w getcie czy obozie koncentracyjnym lub ocalały dzięki przybraniu fałszywej tożsamości lub znalezieniu kryjówki. W pierwszej powieści Davida Bezmozgisa, The Free World, słowo „Zagłada” nie pojawia się ani razu, ale książka mówi nie tylko o szlaku migracyjnym przez Europę29, ale zawiera również żydowskie opowieści o ocaleniu: historię Samuila, żydowskiego żołnierza Armii Czerwonej, oraz dzieje członków jego rodziny, którzy ewakuowali się z Rygi w głąb Związku Radzieckiego, uciekając przed nacierającymi nazistowskimi siłami. Bezmozgis twierdzi, że kierowało nim „osobliwe poczucie misji” przy pisaniu tego prequelu do kolejnych opowieści o imigracji, a narracja, w jaką ujął doświadczenie radzieckich Żydów, przeciera nowe szlaki w języku angielskim30. Opowiada w nim o żydowskiej rewolucyjnej komunistycznej przeszłości i dziejach wielkiej wojny ojczyźnianej, o ambiwalentnych sukcesach i ucisku ze strony komunistycznego ustroju oraz o imigracji wielopokoleniowej rodziny Krasnanskych pod koniec lat 70. Losy Samuila Krasnansky’ego, sędziwego kombatanta drugiej wojny światowej ubiegającego się o przyznanie statusu uchodźcy w Europie, ukazują kluczowy aspekt migranckiej pamięci. Jego wspomnienia o wojnie i Zagładzie zostają ożywione wobec konieczności przedstawienia spójnej opowieści na ten temat na potrzeby wniosku o nadanie statusu uchodźcy. Migracja zmienia nie tylko jego status, ale również to, w jaki sposób i o czym może on pamiętać.

9Akcja The Free World toczy się w 1978 roku. Samuil Krasnansky, sześćdziesięciopięcioletni wówczas „prawdziwy wyznawca” komunizmu, przybywa właśnie wraz ze swoją liczną rodziną do Ladispoli we Włoszech po drodze z Rygi na Łotwie, by stamtąd przeprawić się przez ocean31. W swoim przekonaniu jest już „starym i zbędnym człowiekiem”32. Kiedy jego rodzina osiedla się tymczasowo we Włoszech, przez trzy miesiące oczekując na rozpatrzenie wniosku o azyl, głównym zajęciem Samuila staje się rozpamiętywanie. „Ten zdecydowany wysiłek, by coś sobie przypomnieć”33, wymuszony przez konieczność dostarczenia „oświadczenia o prześladowaniu” wymaganego przy składaniu wniosku o nadanie statusu uchodźcy, przenosi go z powrotem do przedrewolucyjnej Rosji, w czasy rewolucji rosyjskiej i wielkiej wojny ojczyźnianej. Pochłonięty zdawaniem pisarskiej „relacji ze swojego życia”34 Samuil zaczyna odbierać wszystko to, co widzi wokół siebie, jako ślady przeszłości. Jako odznaczony kombatant, z zapałem godnym detektywa przygląda się medalom noszonym przez innych sędziwych imigrantów:

Samuil zwrócił szczególną uwagę na odznaczenia, które widział u innych mężczyzn. Zauważył wśród nich człowieka z Orderem Czerwonego Sztandaru, niezwykle rzadkim u Żyda, o ile był autentyczny. Dostrzegł też innego mężczyznę obwieszonego na piersi wstążkami z kampanii wojennych, poświadczającymi ciągnącą się cudem niemal bytność na froncie. Większość z nich jednak nosiła w klapie jedynie typowe bojowe odznaczenia, przypadające w udziale każdemu, kto ocalał na wojnie: medal kombatanta, medal za odwagę, medal za zwycięstwo nad Niemcami oraz pamiątkowe odznaczenia wydane z okazji jubileuszu zwycięstwa: dekady, dwóch dekad, ćwierćwiecza.35

10Samuil odczytuje te odznaczenia jako oznaki sposobów, w jakie kombatanci zdołali „ocaleć na wojnie”, „ocaleniu” nadając przyswojony sobie sens ocalenia z boju, a nie – jak mogłoby się wydawać osobom anglojęzycznym – ocalenia z Zagłady. Odznaczenia wojenne przypięte do piersi kombatantów funkcjonują jako symboliczne przywołanie statusu, jakim Samuil cieszył się w Rydze. W zaułkach Rzymu i na jego obrzeżach roi się od starszych mężczyzn prezentujących radzieckie medale wojskowe. Przypominają mu one nie tylko o jego własnych losach wojennych – „było tylko kilku bardziej odznaczonych niż on”36 – ale także o trudach na szlaku migracyjnym: jako własność Związku Radzieckiego jego odznaczenia skonfiskowano na granicy. Tam zmienia się symboliczny status Samuila – z odznaczonego medalami kombatanta staje się „zdradzieckim Żydem”37, jakim to mianem określa go celnik, wrzucając jego odznaczenia do kosza pełnego pamiątek należących do innych emigrantów.

11Dlatego medale te stanowią kluczową oznakę wspólnoty losu starszych imigrantów w Ladispoli nieopodal Rzymu, miejscu oczekiwania na rozpatrzenie wniosków dla osób z wizami tranzytowymi. Zachęcony widokiem medali na piersi pewnego mężczyzny, Samuil zaprzyjaźnia się z tym „drobnym jednonogim jegomościem odznaczonym Orderem Czerwonej Gwiazdy”38. Ów rodak, również kombatant, o nazwisku Roidman, zostaje najbliższym towarzyszem Samuila, gra z nim w szachy, narzekając na kanadyjskie procedury imigracyjne (dyskryminujące osoby w podeszłym wieku) i odwracając uwagę Samuila od myśli o samobójstwie, które ostatecznie zostają zarzucone, gdyż „po życiu strawionym w całości na unikaniu śmierci wola przetrwania zmieniła się u niego w niedający się wykorzenić nawyk”39. Pod koniec powieści, zgodnie z logiką postrzegania odznaczeń jako wyznacznika statusu, obiektu pożądania i oznaki solidarności między kombatantami, Roidman pożycza Samuilowi swoje medale na czas wyznaczonego dla niego przesłuchania w ambasadzie Kanady. Chociaż wiadomo, że odznaczenia wojskowe zapewniały Samuilowi szczególne traktowanie w czasach radzieckich, pomagając mu m.in. w dostaniu się na uniwersytet, używanie ich jako waluty na rynku imigracyjnym zaburza cały porządek poznawczy. „Jak miałby wyjaśnić swej żonie, Emmie, hańbiące posłużenie się przyznanymi przez Armię Czerwoną żołnierskimi medalami, po to tylko, by zaskarbić sobie przychylność jakiegoś pośledniego kapitalistycznego urzędasa?”40 – pyta narrator.

12Wyrażana przez narratora perspektywa Samuila – jeden z trzech głosów pojawiających się na przemian w całej książce – jest reprezentatywna dla wielu starszych radzieckich imigrantów i imigrantek, których biografie uwikłane zostały w ponadnarodową pamięć o drugiej wojnie światowej, zwłaszcza w czterech krajach stanowiących główne miejsca docelowe radzieckiej imigracji: w Niemczech, Izraelu, Kanadzie i USA41. Szacuje się, że z grupy liczącej od 300 000 do 500 000 żydowskich żołnierzy służących w Armii Czerwonej podczas drugiej wojny światowej42, około 26 000 przeniosło się do tych krajów w latach 90. XX wieku43. Jak zauważyła Anna Shternshis w 2011 roku, radzieccy kombatanci „uważali swój udział w wojnie za najważniejszy element swej żydowskiej tożsamości i często z niedowierzaniem przyjmowali wiadomość o tym, jak niewiele wojna znaczyła dla żydowskiej tożsamości miejscowej ludności, z którą przyszło im obcować”44. Dla tych mężczyzn status kombatanta był o wiele ważniejszy niż „ich żydowskie pochodzenie”45.

13Dlaczego radzieccy kombatanci żydowskiego pochodzenia jako imigranci mieliby postrzegać siebie w tak odrębnych kategoriach, skoro udział ponad 500 000 amerykańskich żołnierzy żydowskiego pochodzenia w drugiej wojnie światowej także „odmienił pokolenie”46, by użyć określenia historyczki Deborah Dash Moore? W odniesieniu do literatury, po początkowej fali powieści wojennych pisanych przez byłych żydowskich żołnierzy amerykańskich, jak przekonująco pokazała literaturoznawczyni Leah Garrett, pamięć żydowskich żołnierzy o wojnie została w dużej mierze zepchnięta na dalszy plan47. Jednocześnie pamięć o Zagładzie stała się kluczową współrzędną amerykańskiej żydowskości, zaś „ocalenie” nieodłącznie związało się z Zagładą i zastygło w tej postaci48. Drogi pamięci żołnierzy żydowskich w Związku Radzieckim były nieco inne. Chociaż żydowscy żołnierze radzieccy jako pierwsi stali się świadkami okrucieństw Zagłady49, wokół pamięci o katastrofie jako zbrodni na Żydach w Związku Radzieckim zapadło „niecałkowite milczenie”. Jednocześnie kombatantów, w tym również Żydów, przez dziesięciolecia uznawano za radzieckich bohaterów, przez co ich przeżycia wojenne urosły do rangi głównego elementu ich tożsamości50. Pozwalało im to niekiedy traktować swe losy w szeregach Armii Czerwonej jako część uniwersalnego radzieckiego doświadczenia, wolnego od piętna antysemityzmu51.

14W tym kontekście postać radzieckiego żydowskiego żołnierza nie jest dobrze osadzona w amerykańskim krajobrazie pamięci u zarania XXI wieku. Radzieccy kombatanci żydowscy reprezentują „pamięć migrancką”52, co wskazuje na odmienny narodowy rodowód, w którym „ocalenie” poszerza swoje pole znaczeniowe, obejmując w tym przypadku również ocalenie z boju. Są oni odznaczonymi medalami bohaterami wojennymi, przez dziesięciolecia byli hołubieni w oficjalnej pamięci w byłym Związku Radzieckim, do dziś obchodzą radzieckie święto Dnia Zwycięstwa (9 maja) w migranckiej dzielnicy Brighton Beach w południowym Brooklynie, gdzie z okazji tej rocznicy jeszcze do 2015 roku organizowano parady53. Ich status jako migrantów zostaje podkreślony przez zepchnięcie na margines ich odmiennych wspomnień o drugiej wojnie światowej, pamięci, której – podobnie jak Dnia Zwycięstwa obchodzonego 9 maja – nie uznaje się nigdzie indziej poza ich społecznością. Ich wyjątkowe wspomnienia o wojnie krzyżują się dodatkowo z pamięcią o migracji, ponieważ – jak wyjaśnia w swej powieści Bezmozgis – przy ubieganiu się o wizę ich wysoki status czczony w komunistycznej pamięci wraz z ich potencjalnymi sympatiami dla komunistycznego ustroju ulegają przewartościowaniu i mogą okazać się dla nich niekorzystne.

15Choć wspomnienia wojenne są kluczowe dla narracji Samuila Krasnansky’ego, wywołuje je teraźniejszy kontekst migracyjny i zanurzone pozostają w powojennej pamięci o ustroju komunistycznym. Razem tworzą wielowarstwowy palimpsest, niełatwy do odczytania w migranckiej otchłani prawnej w Ladispoli, owym „włoskim czyśćcu”54. Ten związek między migracją a wspomnieniami wojennymi pojawia się zaraz na początku, w pierwszym rozdziale opowiadającym głównie o Samuilu, w którym pociąg z rodzinami jadący z Wiednia dociera do Rzymu. Wspomnienia te budzone są przez szczególnego rodzaju okoliczności, w którym znalazła się rodzina Krasnanskych, i podkreślają napięcie między dawnym a obecnym statusem Samuila: „Kiedy ostatnio widział podobnych Austriaków [w zielonych mundurach], maszerowali w długich, ponurych kolumnach pod radzieckim dowództwem. Wówczas on był młodym oficerem […]”55. Wspomnienia o wojnie zabarwiają jego sposób postrzegania migracji. Towarzyszące mu poczucie rozgoryczenia bierze się z doświadczenia skrajnie rozchwianych hierarchii w porównaniu z czasami tuż po zwycięstwie Związku Radzieckiego: „Mężczyźni, zwracając się do niego, nadal starannie dobierali słowa. Pretensjonalnie ubrane kobiety z klipsami w uszach nie czuły się uprawnione do wścibiania nosa w jego myśli i sprawy osobiste”56. Samuil, odznaczony weteran wojenny i były dyrektor fabryki radzieckiej, boleśnie odczuwa oznaki braku szacunku wobec siebie. Dyskryminujący ze względu na płeć język, którym posługuje się w całej powieści, jest oznaką jego wieku, ale wyraża też utratę przywilejów, jakimi cieszył się jako członek radzieckiej elity, bezmyślnie wdając się w romanse z pracownicami lub, ujmując to w innym dyskursie, molestując je seksualnie, jak w powieści sugeruje jego synowa.

16Wiara w komunistyczne ideały i zaangażowanie w komunistyczny ustrój stają się ciężarem w trakcie zimnej wojny, gdy kupczy się statusem uchodźcy przyznawanym Żydom przez USA ze względu na prześladowania, jakim podlegali w swoich krajach. Jedna z postaci stwierdza, że „Amerykanie traktują komunistów tak samo, jak Kanadyjczycy traktują inwalidów”57. Formularze wniosków pozostawiają niewiele miejsca na wątpliwości, które łatwo mogą się stać dowodem obciążającego współudziału. Nic więc dziwnego, że jeden z przyjaciół zachęca Samuila do ukrycia swojej komunistycznej przeszłości i cynicznego potraktowania pytań dotyczących przynależności partyjnej w formularzu zgłoszeniowym jako kwestii, w której nie musi wykazywać się szczerością, ponieważ jest to sprawa „wyłącznie między nim a amerykańskimi służbami imigracyjnymi”58. Samuila dręczą jednak myśli „o dziesiątkach, setkach, jeśli nie tysiącach opowieści o przynależności do partii pisanych przez zdrajców i oszustów chcących się jedynie przypodobać Amerykanom”59. Pryncypialny stosunek bohatera do radzieckich symboli upamiętniających walkę i członkostwo w partii wywodzi się z ukrywanych przezeń w tajemnicy, a powracających w pamięci historii z przedwojennej komunistycznej przeszłości. Opowieści o jego dojrzewaniu w komunizmie, pełnego młodzieńczego zapału, rozsiane są po całej książce. Czytamy na przykład: „Pamiętał głód, zimno, brud, nędzę i, co najgorsze, zawiedzione nadzieje utalentowanej proletariackiej młodzieży. Nikt, kto tego nie doświadczył, nie mógł prawomocnie osądzić komunistycznego państwa”60.

17Wydaje się jednak, że postać Samuila nie jest tutaj prostym narracyjnym skrótem czy stereotypem; funkcjonuje raczej jako palimpsestowe naczynie pamięci. Innymi słowy, jego wspomnienia – obejmujące rewolucyjny komunizm, żydowskość, walkę w czasie wojny i oficjalną komunistyczną kulturę polityczną – przywoływane są w bezpośrednim, ewoluującym kontekście migracji. Elementy te, choć tymczasowo niejednorodne, tworzą rozmaitość warstw, które mogą łączyć się ze sobą i wiążą się na różne, czasem nieoczekiwane, sposoby. Jeden z krytyków ubolewał nad tym, że Samuil jest „niepokojąco statyczną postacią [której] główną cechą osobowości jest sztywne ideologiczne przywiązanie do komunizmu”, wskazując, że taki brak ewolucji jest „niewiarygodny” i „czyni z Samuila postać niebudzącą zaciekawienia”61. Bohater ten, jako rezerwuar przeszłości, z konieczności stanowi statyczne archiwum, a tym samym najważniejsze tło, na którym rozwija się akcja. Jeśli na płaszczyźnie narracji w przestrzeni powieści prawie nic się z nim nie dzieje, to dlatego, że wszystko już niemal się wydarzyło. W podobnym duchu on sam zastanawia się nad tym, dlaczego – paradoksalnie – wspomnienia są dla niego bardziej namacalne niż otaczająca go rzeczywistość: „Jak to się stało, że ludzie z przeszłości, ci wszyscy dawno zmarli, teraz wydawali mu się prawdziwymi ludźmi, a żyjący, w tym jego własne dzieci, wydawali mu się tak ulotni, niczym widma, do tego stopnia, że mógł sobie wyobrazić, jak przenika je palcami na wylot”62. To, co mogłoby się wydawać tutaj wadą konstrukcyjną powieści, stanowi w istocie komentarz do tego, że ślady pamięci mogą odznaczać się ograniczoną prawomocnością w danym kontekście – tutaj, na tle włoskiej scenerii, z postacią starszej osoby ubiegającej się o status uchodźcy. Nawet jeśli nazwiemy to palimpsestem, nie wszystkie jego warstwy są równie prawomocne. A co ważniejsze, każda z nich jest inaczej uprawomocniona niż w radzieckiej Rydze. Bezmozgis przekonuje nas, byśmy uwierzyli, że pokolenie to jest „zakurzonym, wędrownym eksponatem muzealnym zaginionego gatunku: Żydów Stalina, nieprawdopodobnych ocalałych, którzy przeżyli wielokrotne spotkanie ze śmiercią”63.

18W odróżnieniu od Samuila, który porównuje ich imigrację do bohaterskiego marszu Armii Czerwonej przez Europę, jego żona Emma widzi w niej podobieństwa do przesiedlenia w głąb kraju po inwazji nazistów na Związek Radziecki. W zestawieniu z wywózką pokój w Ladispoli, w którym ściśnięte zostały dwa pokolenia Krasnanskych, wydaje się spełnieniem marzeń64. Emma, której udało się przeżyć wojnę w Uzbekistanie, prowokacyjnie rozwija tę analogię: „[C]zy nie jest to po prostu kolejna ewakuacja? Emigracja, ewakuacja. Nie widzę między nimi większej różnicy”65. Bezmozgis każe Samuilowi, którego również ewakuowano, bezceremonialnie sprzeciwić się tej ahistorycznej analogii: „Zastanów się, zanim coś powiesz. […] Na wojnie uciekłaś przed wrogiem. Przed kim uciekasz teraz?”66. Fabuła, która koncentrowała się na staraniach o uzyskanie amerykańskich wiz, ponownie jednak nawiązuje do ewakuacji: kuzynka Shura, wraz z którą ewakuowano Emmę, a która miała sponsorować wniosek wizowy rodziny, z powodu problemów rodzinnych nie dotrzymała obietnicy.

19Rozdziały The Free World, które skupiają się na postaci Samuila, umiejętnie splatają ze sobą nakładające się znaczenia „migranckiej pamięci”. Deklarowana przez bohatera „bezużyteczność” jako imigranta we Włoszech przywołuje jednak wspomnienia; sens migracji nadaje on, odnawiając pamięć o młodzieńczym komunistycznym zaangażowaniu z przeszłości i walce w czasie wojny. Wspomnienia te podkreślają jego osobliwie uchodźczy status: utracił on materialne przywileje, jakimi cieszył się zaledwie kilka miesięcy wcześniej jako dyrektor komunistycznej fabryki, a obdarzenie go symbolicznym uznaniem jako kombatanta (w postaci medali zdobytych w boju) ma obecnie znaczenie niemal wyłącznie w społeczności innych kombatantów. Jego żydowskość zaś domaga się przedefiniowania podług osi religijnej, z czym nie jest gotów się pogodzić i co ostatecznie odrzuca. Migrancka pamięć zmienia także znaczenie jego własnych wspomnień: pytania dotyczące „historii przynależności partyjnej” w jego wniosku o amerykańską wizę wymagają od niego umniejszenia roli, jaką komunizm odegrał w jego życiu. Ironiczność migranckiej pamięci, a także statyczność i zapatrzenie w przeszłość Samuila stają się w końcu nie do utrzymania na planie narracji; po miesiącach utrwalania wspomnień bohater umiera na zawał we Włoszech. Bez Samuila, który nie spełniał wymogów, wniosek wizowy do Kanady złożony przez całą rodzinę Krasnanskych zostaje rozpatrzony pozytywnie. Zbierają oni karty wspomnień migranckiej pamięci, które Samuil zaczął zapisywać, przybywając do Włoch, by przygotować się do opuszczenia przejściowego stanu bezpaństwowości. Wraz z jego śmiercią dla Krasnanskych otwierają się drzwi do imigracji.

20Amerykańskie sceneria poradziecka wiąże się z odmiennym sposobem opowiadania o Zagładzie i pamięci o niej67. Różniące się konteksty historyczne zmuszają autorów i autorki do odejścia od utartych form, odrzucenia schematów narracyjnych i modeli objaśnień, do których przyzwyczaili się anglojęzyczni czytelnicy. Dlatego w ich pisarstwie pojawiają się historie o żydowskich żołnierzach z Armii Czerwonej oraz opowieści o ewakuacji i ucieczkach. Skupiające się na żydowskich radzieckich weteranach sceny w The Free World mogą posłużyć za tło dla reakcji Marka Bermana na Dzień Pamięci o Holokauście z utworu Bezmozgisa An Animal to the Memory, omawianego na początku rozdziału. Kiedy Mark schodzi do szkolnej sali w piwnicy, aby obejrzeć wystawę przygotowaną z okazji Dnia Pamięci, interesuje go przede wszystkim czynny opór Żydów wobec nazistowskich prześladowań. Wrzaskliwy nastolatek zostaje tam przez kogoś popchnięty, zaraz potem mszcząc się na winowajcy z jeszcze większą siłą. W rezultacie podczas uroczystych obchodów tego święta prowadzonych przez dyrektora szkoły, rabina, ocalałego z Zagłady i autora opublikowanego pamiętnika na ten temat, eksponaty ulegają zniszczeniu, a uroczystość zostaje przerwana. W trakcie fizycznie i emocjonalnie wyczerpującej rozmowy odbywającej się na wystawie w oświetlonej świecami piwnicy Mark zostaje upomniany przez dyrektora, a tym samym wtajemniczony i włączony w zbiorową pamięć o Zagładzie68. W przeciwieństwie do Marka, literatura omawiana w tym rozdziale skupia się na ściśle „rosyjskich” opowieściach, głównie o żydowskich żołnierzach w szeregach Armii Czerwonej oraz o ewakuacji w głąb Związku Radzieckiego, i stawia pytanie o to, jakie znaczenie przypisano im w amerykańskim krajobrazie pamięci.