1Dyskusja nad kategorią świadka w Polsce ma szczególny charakter, obejmuje bowiem zarówno żydowskie ofiary, jak i społeczność nieżydowską, obecną na scenie przemocy w czasie Zagłady. Pojęciowe utożsamienie dwóch grup pociąga za sobą wiele niejasności, które trzeba koniecznie rozważyć, by móc z precyzją i bez nieporozumień prowadzić w rodzimym kontekście dalsze badania i rozmowy odnoszące się do tej problematyki.

2Wydany w 1992 roku tom Perpetrators Victims Bystanders: The Jewish Catastrophe, 1933–1945 autorstwa Raula Hilberga ¹uschematyzował podział osób włączonych w dziejące się ludobójstwo, ujmując je w trzy dobrze dziś już przyswojone kategorie: ofiar, sprawców i tych, którzy pozostają poza sednem konfliktu, pomiędzy dwiema podstawowymi grupami. Rozróżnienie to nieomal natychmiast zostało przekształcone w bardziej skomplikowane i niejednorodne konfiguracje w duchu zjawiska szarej strefy opisanego w ostatniej pracy Primo Leviego ². Jeśli jednak mówi się o nakładaniu i przenikaniu się kategorii, najczęściej analizowane są współzależności między sprawcami a obserwatorami³. Ustabilizowane w polskim dyskursie utożsamienie pozycji ofiar i otaczającej ich społeczności ma w tej sytuacji kilka konsekwencji: w planie moralnym – wzbudza konsternację, a czasem gwałtowny opór, gdy tylko ten znak równości pojawia się na forum globalnym, na którym jest zupełnie niezrozumiały; w polskim dyskursie w płaszczyźnie psychosocjologicznej (i politycznej) wzmacnia koncepcję „polskiej ofiary”; w planie praktycznym – prowadzi do komplikacji przekładowych; w końcu w planie badawczym utrudnia autonomizację ważnego dla Polski obszaru analitycznego, czyli studiów nad bystander: aktorami wojny rozumianymi nie jako ofiary, ale przede wszystkim jako – jak określił to niedawno Michael Rothberg – podmioty uwikłane (implicated subjects), „które zostały wplątane (entwined) lub wwikłane (folded into; im-pli-cated in) w historie i sytuacje przekraczające naszą indywidulaną sprawczość”⁴.

3Krytyczne rozróżnienie w obrębie lokalnego dyskursu dwóch torów (nawet jeśli w wielu miejscach przecinających się) studiów nad „świadkami” ma zasadnicze znaczenie. Stawką jest nadanie autonomii i wagi polskim badaniom (w których polscy badacze już mają wybitne osiągnięcia⁵) nad „obecnością w czasie ludobójstwa”; w planie szerszym – upowszechnienie w znaczącym zakresie wyników tych badań – prowadzonych na najważniejszej i najliczniejszej zbiorowości towarzyszącej wydarzeniom Zagłady – w ramach rozwijających się właśnie międzynarodowych bystanders studies.

1. Badania nad bystander

4Do trwających przynajmniej od powojnia w Polsce, a od lat sześćdziesiątych w świecie intensywnych badań nad losem ofiar dołączyły w latach dziewięćdziesiątych tzw. perpetrator studies ⁶– badania nad sprawcami. Dziś, gdy istnieją Perpetrator Studies Network ⁷i „Journal of Perpetrator Research” ⁸, ten nurt można uznać za w pełni samodzielną dyscyplinę badań ⁹. Nieco później – po 2000, a szczególnie od 2010 roku – rozpoczęła się emancypacja badań nad trzecią, najsłabiej dotąd opisaną grupą aktorów pola wojny, tzw. bystander. Wciąż niepoddane instytucjonalizacji, bez stowarzyszeń i pism, programów studiów i przeglądowych podsumowań, badania te nabierają widocznego rozpędu ¹⁰, co jest niezwykle ważną okolicznością dla polskiej humanistyki i nauk społecznych. Polskie społeczeństwo lat czterdziestych jest bowiem potencjalnie głównym – choć rzecz jasna nie jedynym – przedmiotem studiów, gdy te podejmują kwestię Holokaustu ¹¹.

5Włączanie się w trwające prace jest ważne z wielu oczywistych względów, lecz już na samym początku prób zbliżenia perspektywy zewnętrznej z wypracowanymi dotąd w Polsce ustaleniami pojawiają się kłopoty. Nie chodzi o zakres ustaleń historycznych: w kwestii społeczności dopełniającej pole przemocy kłopot niekonwergencji zaczyna się wcześniej, zanim przystąpimy do omawiania analiz, mianowicie gdy tylko posłużymy się kluczowym terminem. Elżbieta Janicka zgłaszała wątpliwości w 2008 roku, gdy pisała: „Bystander? Ani stander, ani by. I ciągle brakuje nam języka, by nazwać to miejsce – polskie miejsce” ¹². W 2014 roku Jan Tomasz Gross dodawał: „W języku polskim słowo «bystanders» nie ma dobrego ekwiwalentu” ¹³. Bystander – czyli kto?

6Termin bystander na określenie owej dopełniającej pole przemocy społeczności, używany był w piśmiennictwie dotyczącym drugiej wojny światowej, zanim upowszechnił go Hilberg¹⁴. Badania etymologiczne wskazują na pojawienie się tego słowa w angielszczyźnie na początku XVII wieku¹⁵ – w „zdroworozsądkowym” rozumieniu oznacza ono kogoś „stojącego blisko czegoś”. Krytyczne odczytania propozycji Hilberga szybko wprowadziły jednak potrzebne zniuansowanie: wyraziste rozpodobnienie trzech kategorii aktorów przemocy czasów drugiej wojny w praktyce bywa niemożliwe¹⁶, zakwestionowana została zwłaszcza teza o bierności „trzeciej grupy”¹⁷. Jak piszą Cesarani i Levine, Hilberg „decydującym gestem rozdzielił na trzy monolityczne bloki materię wcześniej postrzeganą jako różnorodna”¹⁸, co w latach dziewięćdziesiątych szybko doprowadziło do wielu polemicznych odpowiedzi, polaryzujących zaproponowane podziały¹⁹.

7Termin bystander w pracy Hilberga funkcjonuje jako „pojęcie pierwotne” – tak oczywiste, że aż niewymagające wyjaśnień: autor nigdzie nie poświęca osobnego miejsca, by je ująć w trybie „słownikowym”. Bardzo ogólnikową definicję można jednak zrekonstruować, łącząc rozrzucone po tomie opisowe sformułowania z przedmowy i początków kolejnych podrozdziałów trzeciej sekcji, poświęconej bystanders (18–24): „Większość żyjących w czasach zagłady nie była ani sprawcami, ani ofiarami. Jednakże wielu obserwowało pewne wydarzenia albo o nich słyszało. Ci spośród nich, którzy mieszkali w okupowanej przez nazistów Europie, zapewne określiliby się – z nielicznymi wyjątkami – jako bystanders” ²⁰. „Na obszarach kontrolowanych bądź znajdujących się pod wpływem reżimu nazistowskiego mieszkała licząca kilka milionów ludność nieżydowska. Wiele osób nie stykało się z działalnością antyżydowską, wielu było sąsiadami Żydów” ²¹. Nawet ci, którzy postanowili ignorować Zagładę, „mieli mimo wszystko mglistą świadomość zachodzących procesów”. Badania nastrojów społecznych monitorowane przez „niemieckich oficjalnych obserwatorów” „wskazują na dominujące poczucie obojętności, a nawet apatii wobec wszelkich wydarzeń niemających bezpośredniego związku z własnym życiem” ²². Jeśli chodzi o podejmowane aktywności, grupa ta była skrajnie niejednorodna: „w czasie zagłady Żydów europejskich część ludności nieżydowskiej niosła im pomoc. Liczniejsi osiągali ich kosztem pewne korzyści, a niezliczona liczba przyglądała się wydarzeniom” ²³.

8Ostrożny komentarz tej patchworkowej definicji mógłby mówić o komplementarnym wydzieleniu grupy (dopełniała ona pole społeczne po wskazaniu bardziej wyrazistych i jednoznacznych kategorii sprawców i ofiar), o jej zróżnicowaniu ontologicznym (od instytucji po jednostki) i funkcjonalnym (różne dominujące działania – od pomocy po prześladowanie). Ciekawe wydaje się mocne zaznaczenie stanu afektywnego grupy (bardziej jednoczącego niż inne cechy – chodzi o „obojętność” i „apatię”) i niedobór poznawczy (wiedza była „mglista”, jeśli nie liczyć „posłańców”, którzy „wiedzieli”). Dominująca część grupy definiowana jest poprzez czynność wzrokową: „przyglądali się wydarzeniom” – przyglądali się w szczególny sposób i ze swoistej pozycji, skoro wysłani przez Trzecią Rzeszę do oceny nastrojów agenci są określeni u Hilberga innym terminem („obserwatorzy oficjalni”).

2. Świadek – kłopoty kategoryzacji, problemy z charakterystyką

9Dyskusja, która z pewnym opóźnieniem rozwinęła się w Polsce, skoncentrowała się wokół krytyki powiązania terminu bystander z funkcją świadka i była pochodną terminologicznej propozycji tłumacza tomu Hilberga, Jerzego Giebułtowskiego. Termin „świadkowie” został przyjęty w momencie polskiej publikacji Perpetrators, Victims, Bystanders w 2007 roku bez protestów²⁴. Dekadę później pojawiły się jednak poważne wątpliwości. Przeciwko stawianiu znaku równości między fizyczną obecnością w kraju, w którym dzieje się ludobójstwo, a statusem świadka wystąpił m.in. Jan Tomasz Gross²⁵. Elżbieta Janicka i Tomasz Żukowski, gdy zastanawiali się w tym samym czasie, jak „nazwać to miejsce, polskie miejsce”, odpowiadali: na pewno nie jest ono „miejscem świadka”²⁶. Bo czy „świadek zaangażowany (…) to jeszcze świadek” ²⁷?

10Gross w krótkim, dynamicznym tekście Sprawcy, ofiary i inni z 2014 roku kwestionował użycie terminu „świadek”, pisząc: „Bystander to jedynie ktoś przypadkowo znajdujący się w pobliżu, który wcale świadkiem (tego, co się dzieje w pobliżu) być nie musi”²⁸. W rozumieniu Grossa więc bystander to ktoś zdefiniowany topograficznie – osoba będąca w relacji do wydarzeń ze względu na swoje zlokalizowanie. „Bliskość” przemocy nie równa się jednak gotowości, by o niej zaświadczać. Gross wyraża swoje obiekcje na dwóch poziomach – po pierwsze, niefortunny jest wybór terminu bystander w wyjściowym tekście Hilberga (z dwóch powodów, o których poniżej). Po drugie, nietrafione jest jego polskie tłumaczenie.

11Bystander jest kategorią zbyt zróżnicowaną (Hilberg umieszcza w niej i obywateli państw okupowanych, i instytucje „dużej skali”, czyli kościoły oraz rządy; wśród obywateli wyróżnia grupy tak różne, jak ratujących i denuncjatorów), by mogła być funkcjonalna. W odczuciu Grossa angielski termin sugeruje neutralność ²⁹– oddzielenie, dystans – tymczasem wymienione przez Hilberga kategorie aktorów mają jedną cechę wspólną, „mianowicie nie są bystanders procesu Zagłady, lecz bardzo aktywnie w nim uczestniczą. Jedni ratując Żydów, a drudzy na odwrót, przyczyniając się do ich zguby” ³⁰. Podobny postulat formułuje Janicka – potrzebny termin powinien sugerować nieuniknione zaangażowanie: „Ze stwierdzeniem, że «nic-nie-robienie w obliczu Zagłady też jest działaniem» [podkreślenie – J.T.G.], można się tylko zgodzić” ³¹.

12Gross wybiera dwa terminy, które jego zdaniem ściśle pasują do opisu omawianej kategorii społecznej. To „ułatwiacze” (facilitators) i „beneficjenci” (beneficiaries). Obie propozycje przypisuje wydanej rok wcześniej pracy Mary Fulbrook A Small Town Near Auschwitz: Ordinary Nazis and the Holocaust ³². Ułatwiacze w myśleniu Fulbrook to ci, którzy zostali uwikłani w „skomplikowane schematy przemilczeń, reinterpretacji i błędnych reprezentacji” kumulujących się w formule „nic nie widziałem”, powiązani „nikłym poczuciem osobistej winy za to, co się działo”, gdy tymczasem owe wydarzenia poprzez swe „postawy, działania, zaniechania działań w praktyce umożliwiali”, sprowadzając na innych cierpienie ³³. Beneficjent natomiast to pomysł w gruncie rzeczy nie Fulbrook, lecz Hilberga (podrozdział jego książki z 1992 roku nosi tytuł Sprawiedliwi, beneficjenci, obserwatorzy) ³⁴. Beneficjentem były instytucje, firmy, osoby prywatne w Niemczech i krajach, w których przeprowadzana była Zagłada. Gross sugeruje, by oba powyższe terminy – stosowane przez brytyjską historyczkę do opisu „wymykających się uwadze” grup w społeczeństwie niemieckim – wykorzystać do analizy społeczeństwa w Polsce.

13Elżbieta Janicka w tekście z 2008 roku zgłosiła propozycję zastąpienia kategorii świadka w sensie „bystander /onlooker” kategorią „obserwatora uczestniczącego” w rozumieniu „innym niż przyjęte w antropologii kulturowej” ³⁵. Dokładniej zaś wprowadziła termin „obserwacja uczestnicząca wtajemniczona” ³⁶, precyzując go do „obserwacji wtajemniczonej uszczelniającej” – bo, jak pisała

sama „obserwacja uczestnicząca” to za mało. Byłaby ona dokonywana w trybie myśli, mowy, uczynku i zaniedbania. W tej kategorii – wydaje mi się – jest miejsce na mnogość i zniuansowanie przejawów. I być może otwiera ona także furtkę do zrozumienia, że tutaj chodziło o większość – zdecydowaną, a nade wszystko decydującą. ³⁷

14Potrzeba precyzyjnego terminu jest wedle Janickiej ewidentna i trudno się z krytyczką nie zgodzić – zbyt duża grupa podejmująca zbyt zróżnicowane działania umyka uwadze, gdy zastanawiamy się nad aktorami sceny wojny w Polsce. Badaczka notuje propozycje pojawiające się na polskim rynku idei (ich liczebność jest dowodem nie wprost, co chętnie podkreślę, pilnej potrzeby takiej interwencji nomenklaturowej): była mowa o „pomocnikach zbrodni”, „asystentach zbrodni”, „uczestnikach zbrodni”, „pomocnikach śmierci” i „zleceniodawcach zbrodni” ³⁸.

15Co jednak jest nie tak z terminem „świadek”, tradycyjnie stosowanym nie tylko w polskiej historiografii, ale i światowej ³⁹?

Tłumaczenie [terminu bystanders] jako „świadkowie” jest niewłaściwe – pisał Gross. – W języku angielskim istnieje słowo „świadek” i jest nim witness. Bystander to jedynie ktoś przypadkowo znajdujący się w pobliżu, który wcale świadkiem (tego, co się dzieje w pobliżu) być nie musi. Może nim być, ale nie musi. Znaczenie słowa bystander jest bardziej neutralne, obojętne w stosunku do tego, co się dzieje nieopodal. ⁴⁰

16Przemoc, przekonuje dalej autor Złotych żniw, obliguje świadków do przeciwstawnia się jej, działa bowiem uniwersalna „norma kulturowa” ⁴¹. Jakkolwiek to przeświadczenie z antropologicznego punku widzenia wydaje się nie do utrzymania, pozwala wnioskować, że dla Grossa termin „świadek” jest aksjologicznie nacechowany i oznacza kogoś zaangażowanego, oponującego wobec przemocy, stającego po stronie ofiar.

17Termin „świadek” bywa również krytykowany, jeśli został użyty w stosunku do nieżydowskiej części społeczeństwa wojennego. Myślenie takie jest pochodną stanowiska wymownie i precyzyjnie wyrażonego przez Giorgio Agambena w Co zostaje z Auschwitz?, gdzie sformułowana została słynna już trójdzielna koncepcja świadka. Świadkiem (testis) Zagłady jest bowiem ten, „który prze-trwał, który prze-żył, jest ocalałym”⁴², przetrwał do samego końca, może zatem złożyć świadectwo. Paradoks jednak polega na tym, że w przypadku Zagłady ci, którzy mogliby opisać najpełniej i najdokładniej wszystkie elementy mechanizmu Holokaustu, nie są w stanie złożyć świadectwa, ponieważ dotarłszy do samego końca – do komór gazowych i krematoriów – są martwi. Dlatego Zagłada to – o czym była wielokrotnie mowa – „wydarzenie bez świadka”⁴³. Potrzeba więc z grona testis wyodrębnić kategorię jeszcze ściślej zdefiniowaną, tzw. super-stes, obejmującą oniemiałe lub martwe ofiary. Tak więc ci, którzy przeżyli i mogą składać świadectwo (testis), to ci, którzy ocaleli, ale nie przeżyli wszystkiego do końca. Są jedynie depozytariuszami „niewyraźnego mamrotania lub rzężenia konającego człowieka” (super-stes), owego, jak pisze Agamben, „pomruku dobywającego się z głębi” ⁴⁴.

18W analizie Agambena pojawia się jednak jeszcze „ten trzeci” – terstis: świadek powołany przed sąd, składający zeznania z tego powodu, że został uznany za „osobę trzecią w sporze”, za dostarczyciela „zbioru faktów, które można by wykorzystać jako materiał dowodowy na potrzeby procesu”. Terstis to ktoś, kto jest „dostatecznie bezstronny” ⁴⁵, nieuwikłany, neutralny. Figura „tego trzeciego” wydaje się dokładnie opisywać funkcję, jaką chciałoby sobie przypisać – zdaniem Janickiej i Grossa – polskie społeczeństwo.

19Niesłusznie, ponieważ pojęcie „świadka” (w sensie tersits) sugeruje bezstronność w konflikcie, dystans od zdarzeń, precyzję, kontrolę nad funkcjami poznawczymi (świadek rozumie relacjonowaną sytuację, posiada wiedzę o wydarzeniach) i komunikacyjnymi (jest zdolny do ujęcia jej w słowa i poinformowania innych). Tymczasem terstis wyraża gotowość do publicznego ujawnienia się i wypowiedzenia w celu ustalenia przebiegu zbrodni, a więc w efekcie stanięcia po stronie ofiar. Świadek jest więc figurą nieneutralną na wielu poziomach: James Young we Writing and Rewriting of the Holocaust ⁴⁶przypomina dodatkowo, że w tradycji kultury judeochrześcijańskiej bycie świadkiem oznacza pozycję autorytetu uczącego innych o prawdzie ⁴⁷. Bycie świadkiem jest równoznaczne z przyjęciem ważnej funkcji społecznej.

20W efekcie pozycja „świadka” konotuje istotne do rozważenia jakości: jest nobilitująca (jako równoznaczna z potwierdzeniem statusu „prawowitego godnego zaufania obywatela”), sugeruje brak podejrzeń o współudział w zbrodni, aktywne zaangażowanie przeciwko przemocy, a więc postawę nieobojętności, która w najdalszym planie ujawnia wybór etyczny. Tymczasem Gross i Janicka wskazują na aktywność, lecz nienakierowaną na opowiadanie się po stronie cierpiących; obojętność, która innym aktorom pozwala utrzymać status quo przemocy, a więc w rzeczywistości będącą swego rodzaju zaangażowaniem; odmowę użycia aparatu kognitywnego („nic nie widziałem”) i komunikacyjnego („nie mam nic do dodania”); w końcu – niechęć do publicznego opowiedzenia się po stronie ofiar (zarówno w czasie wojny, jak i dziś). W tej sytuacji być może słuszną decyzją byłoby w polskim dyskursie ograniczenie stosowania terminu „świadek” i rezerwowania go tylko dla tej części bystander, którzy podejmują wysiłek złożenia zeznań w celu ustalenia sprawców zbrodni. Nadal jednak kłopotliwa byłaby supozycja obiektywności i neutralności takiego sprawozdawcy. Z obu powodów konieczne jest dalsze poszukiwanie funkcjonalnych terminów.

21Dwie postawy identyfikowane powyżej, wyraźnie opozycyjne, odkrywają fundamentalny problem z badaniami nad bystander. Jeśli pomyśleć powyższe jako dwa bieguny zachowań „społeczności dopełniającej” z czasów Zagłady, można wykreślić scenę, po której poruszają się badacze przeszłej rzeczywistości wojny: pomiędzy ekstremami, które generują gesty idealizacji i esencjalizujacej krytyki. O ile wyznaczenie granic pola jest ważne dla zdefiniowania zakresu działań w jego wnętrzu, o tyle największa przyszła praca zapewne odbywać się będzie tam, gdzie napotykać będziemy postawy mniej wyraziście sprofilowane, niekonsekwentne, niezrozumiale sprzeczne – jak wtedy, gdy w Miejscu urodzenia, projekcie Pawła Łozińskiego i Henryka Grynberga z tego samego roku co tom Hilberga (1992), udzielająca wywiadów społeczność mówi o aktach denuncjacji, drobnych gestach nienawiści, w końcu o morderstwie, płynnie łącząc to ze wspomnieniami okazjonalnej, a nawet trwałej, lecz niewielkiej pomocy ⁴⁸oraz życzliwości, i czasem w jednym zdaniu zestawiając głębokie uprzedzenia z wyrazami współczucia.

22Niespolaryzowany, zniuansowany opis analizowanej kategorii proponuje Mary Fulbrook w artykule Bystanders: Catchall concept, alluring alibi or crucial clue?⁴⁹, w którym główną tezą jest przekonanie, że dla dalszej analizy w obrębie rodzącej się subdyscypliny ważne jest dostrzeżenie płynności postaw. Zdaniem Fulbrook pozycja bystandera jest zasadniczo niestabilna, wywoływana sytuacyjnie: „W efekcie to nie człowiek, ale kontekst definiuje tę rolę: osoba znajduje się lub okazuje się znajdować w pobliżu czegoś, co jest w gruncie rzeczy częścią historii kogoś innego. Bystander – z definicji – jest «poza» prawdziwą dynamiką sytuacji” ⁵⁰. Odmiennie więc niż Gross i Janicka brytyjska historyczka nie wiąże pozycji bystandera ze świadomym aktem woli opowiedzenia się za grupą represjonowaną lub przeciwko niej i poddaje krytyce tezę o pełnej autonomii i sprawczości bystandera. Jej alternatywna analiza opiera się na spostrzeżeniu, które może być przydatne zwłaszcza w dalszych badaniach nad studiami przypadku: przemoc, w stosunku do której definiuje się zazwyczaj rolę bystandera, trwa krótko, jest „izolowana”. Przemoc wojenna była kolektywna, zorganizowana systemowo z pozycji władzy państwowej, obejmowała rozległy terytorialnie obszar i długi okres (była trwała i ciągła). Z tego powodu stosowanie wobec jej efektów modeli budowanych dla zdarzeń iteratywnych daje opaczne poznawczo wyniki, jak na przykład przekonanie, że „obywatel powinien zawsze ująć się za ofiarą” ⁵¹. Rzecz jasna Fulbrook nie próbuje zwolnić bystander z odpowiedzialności: akty wolicjonalne i reakcje bezwiedne, kontekstowe to kolejne bieguny organizujące pole poznawcze kategorii.

3. Postronny – alternatywne ujęcia aktorów pola przemocy

23Dyskusja nad terminem „bystander” w polskim piśmiennictwie wydaje się ostatecznie nierozwiązana. Nie przekonuje stosowanie wobec społeczności polskiej terminów wypracowanych wobec obywateli niemieckich (Gross) – ruch ten wymagałby dodatkowych uzasadnień i zróżnicowań terminologicznych, skoro sytuacja polskiego i niemieckiego społeczeństwa w czasie wojny była jednak skrajnie różna, nawet jeśli pewne postawy wobec losu Żydów wydają się pokrewne i oczywiście – konieczna jest dalsza dyskusja (zarówno nad formami umożliwiania przemocy, jak i korzystania z jej efektów). Koncepcja obserwatora uczestniczącego mimo deklaracji Janickiej nie jest w stanie ze względu na potężne i mocno ugruntowane w humanistyce konotacje funkcjonować w oderwaniu od swego antropologicznego źródła, implikuje więc „zewnętrzne”, „świadome”, „poznawczo nacechowane”, dokonywane z pozycji przewagi epistemicznej włączenie się w los pewnej społeczności w celu poznania jej zwyczajów (odcięcie się od schedy antropologii funkcjonalnej wymagałoby dłuższej dyskusji, tymczasem autorka pozostaje jedynie przy deklaracji odmienności projektów w abstrakcie pracy). Nawet jeśli przyjąć, że koncepcja ta, jak chce Janicka, ma charakter pozaantropologiczny, „zdroworozsądkowy” czy „wizualny” ⁵², to opierająca się na niej analiza (podkreślajaca „zewnętrzność” obserwatora) ⁵³popadałaby w błąd, przed którym przestrzegała Fulbrook: bystanderzy nie funkcjonowali „na zewnątrz” systemu przemocy, ich pozycja była niestabilna i zmieniała się zbyt często bez udziału ich woli w ramach wytwarzających się kontekstów sytuacyjnych.

24Uznając jednak zarówno zastrzeżenia Fulbrook, jak i wiele trafnych uwag Janickiej i Grossa, chciałabym się zastanowić nad możliwą terminologiczną propozycją, która pozwoliłaby ująć obie skrajne postawy bystanderów (za ofiarami i przeciwko nim), zaznaczyć niemożliwość przyjęcia postawy neutralnej, a także uchwycić kontekstualność i niestabilność ich roli, jej uspołecznienie (bystander objawia się zawsze w relacji do sytuacji, która dotyczy innych). Dyskusja nad możliwymi synonimami i wariantami przekładowymi słowa „bystander” (za którą dziękuję uczestnikom seminarium „Patrząc na cudze cierpienie (O widzach, gapiach, obserwatorach i świadkach Zagłady)” ⁵⁴) sprowadziła nasze rozmowy do terminu, który znaleźć można w przekładzie Sławomira Królaka, gdy ten w Co zostaje z Auschwitz Agambena szuka ekwiwalentu dla włoskiego słowa l’outsider (par. 1.13). W ujęciu tłumacza anglicyzm ten pojawia się w polskiej translacji z niejakim naddatkiem, zmieniając się w rozbudowaną, trójczłonową frazę: „osoba postronna, osoba z zewnątrz (outsider)”. W cytowanym fragmencie Agamben opisywał kogoś, kto nie może „dać świadectwa z wnętrza śmierci” ⁵⁵. „Postronny” – słowo to, które przemknęło przez pole idei ⁵⁶budowane wokół naszej własnej przeszłości w relacji do Zagłady, warte jest, jak sądzę, uwagi.

25„Postronny” to „nie należący do danego grona, środowiska, nie zaangażowany w jego sprawy”⁵⁷ – termin konotuje więc rozdzielenie doświadczenia, „zewnętrzność” pozycji postronnego, brak uczestnictwa w głównym nurcie zdarzeń, a nawet obojętność wobec losu pewnej grupy. Co więcej: to „sąsiedni, sąsiedzki, okoliczny; pograniczny, ościenny, zamiejscowy, cudzoziemski, cudzy, obcy, zagraniczny, obcokrajowy” ⁵⁸– słownikowe synonimy tego określenia to przymiotniki o rosnącym natężeniu obcości, z czego można wnosić, że termin ten skutecznie mógłby objąć różne „stopnie oddalenia” od ofiar – od zjawisk bliskich, lokalnych, po globalne. Ponadto określenie to „spokrewnia się” z Hilbergowskim terminem bystander znaczeniowo dzięki natychmiastowemu skojarzeniu z czasownikiem „stać”: „stać po jakieś/czyjejś stronie”. Dodatek przyimka „po” do wyrażenia „przestrzennego” wytwarza strukturalne i logiczne pokrewieństwo z konstrukcją złożoną z prefiksu i „zlokalizowanego” rzeczownika w by-stander (dosł. przy-stojący). Postronny, skoro jest zawsze „po jakiejś/czyjejś stronie”, nie może być „bezstronny”: neutralna pozycja jest wykluczona (co zgadza się z zastrzeżeniami Grossa i Janickiej). Został wciągnięty w wydarzenia – skoro jest z nimi w relacji przestrzennej, oddalony, niewłączony w sedno konfliktu, co nie oznacza jednak, że nie bierze w nich udziału i nie ma do odegrania jakiejś roli. Jego funkcja określana jest w kontekście do czegoś zewnętrznego (jakiejś „strony” – także w sensie społecznym – czyjegoś stanowiska lub czyjejś sytuacji): termin ten skutecznie ujmuje więc relacyjność i uspołecznienie bystander (Fulbrook). Co więcej, przyimek „po” w dyskutowanej konstrukcji „służy do tworzenia wyrażeń, w których część za przyimkiem jest materią, wzdłuż której odbył się ruch”⁵⁹ – co pozwala wpisać w obszar znaczeniowy „postronnego” także cechy zmienności, niestabilności i dynamiki procesów.

26Termin ten ma ponadto konotacje zarówno prawnicze lub przynajmniej aletyczne (gdy wzywani są „postronni świadkowie zdarzenia” lub liczy się „relacja postronnych obserwatorów” w ustaleniu faktów)⁶⁰, jak i etyczne (postronni w słowniku Lindego pojawiają się w przykładzie ze Statutu litewskiego (Wilno 1744): „ma z czterema ludźmi postronnemi dobremi niepodeyrzanemi przysięgać”⁶¹), nie pozwala się jednak zrównać z koncepcją „świadka” – nie sugeruje sprawności komunikacyjnej, kognitywnej, neutralności stanowiska, społecznego statusu, wręcz przeciwnie, „postronny” jest „stronniczy” i „niewiarygodny”, dopóki nie zostanie dowiedzione, że jest „dobry, niepodeyrzany”. O ile więc wśród „postronnych” można wskazać takich, którym da się przyznać status „świadków” (w sensie terstis), o tyle grupa ta zasadniczo jest „obojętna” i „niepoinformowana”, „nieuprawniona”. Określenie to wydaje się najbliższe sensom, które przypisujemy kłopotliwej jak dotąd kategorii bystandera, a zarazem jest pozbawione niewygodnych skojarzeń, które wprowadzał „świadek”.

4. Zakończenie: o potrzebie badań nad podmiotami uwikłanymi

27W 2005 roku Tim Cole zachęcał do zdynamizowania bystanders studies ⁶²:

sześćdziesiąt lat po końcu wydarzenia, które otrzymało określenie Holokaust, bystander jest nadal postacią, której obecność rozbrzmiewa mocnym echem w tej historii. Jeśli wziąć pod uwagę współczesne znaczenie i historyczną wagę tego aktora, ważne stają się dalsze badania nad złożonymi zachowaniami tych, którzy nie byli ani „sprawcami” ani „ofiarami”, lecz nie stali zupełnie obok. ⁶³

28Najnowszą „dynamiczną” propozycję w polu badań nad „trzecią grupą” konstruuje Michael Rothberg. Praca o roboczym tytule The Implicated Subject: Beyond Victims and Perpetrators (zamówiona przez Stanford University Press) zapowiada „nowe podejście wykraczające poza jednoznacznie zdefiniowane kategorie ofiar i sprawców. By zrozumieć traumę, przemoc i procesy władzy we współczesnym świecie, analiza ta proponuje nową figurę historycznej odpowiedzialności: podmiot uwikłany” ⁶⁴. Zalety wprowadzanej kategorii tłumaczy Rothberg w tekście upublicznionym na Presidential Forum Modern Language Association w 2014 roku: nowa koncepcja terminologiczna pozwoli uniknąć

polaryzowania i puryfikowania relacji między ofiarą a sprawcą, usuwania z pola widzenia innych kluczowych pozycji podmiotowych, modelowania przemocy w mikroskali na pozbawionej kontekstu scenie, podczas gdy przemoc ta dotyczy wydarzeń o wielkiej skali, takich jak Holokaust lub transatlantyckie niewolnictwo. ⁶⁵

29Wyprowadzając koncepcję uwikłanych podmiotów z teorii traumy, lecz przekraczając narzucane przez nią ograniczenia, Rothberg nie ma wątpliwości, że nowe studia muszą uwzględnić kolektywny charakter politycznej przemocy, który rzadko pozwala jasno podzielić straumatyzowane podmioty na ofiary i sprawców, że musi skończyć z upraszczającym rekonstruowaniem pola przemocy: działają na nim rozliczne inne podmioty poza sprawcą i ofiarą. Te brakujące, przeoczane i pomijane figury to właśnie podmioty uwikłane – historyczne studia nad nimi są konieczne nie tylko w partykularnym, polskim kontekście, w którym wypełnią lukę w wiedzy o praktykach społeczeństwa w sytuacji anomii, ale także w planie najszerszym, pomogą bowiem pojąć współczesne i przyszłe scenariusze przemocy, pozwolą wykazać nasze współuczestnictwo w oddalonych geograficznie obecnych konfliktach: w zglobalizowanym świecie jesteśmy zawsze postronnymi. Świadomość i odpowiedź na fakt uwikłania – twierdzi Rothberg, co chętnie za nim powtórzę – jest jednym z podstawowych zadań humanistyki XXI wieku.