1Wybitny znawca okresu polskiego dwudziestolecia międzywojennego i autor podręczników akademickich na ten temat, Jerzy Kwiatkowski, wyróżnia dwie istotne cezury czasowe w tej epoce literackiej. Pierwsza przypada na rok 1926 i związana jest z wydarzeniami politycznymi – przewrotem majowym, a także pewnymi zmianami personalnymi na mapie literackiej. W roku 1925 umierają dwaj pisarze, będący ikonami poprzedniej epoki: król polskiego realizmu Stefan Żeromski i apologeta chłopskiego naturalizmu, noblista Władysław Stanisław Reymont. Przewrót majowy, zmieniający oblicze nowej narodzonej po 1918 roku polskiej demokracji wyniósł do władzy marszałka Józefa Piłsudskiego, legendarną postać o charakterze przywódczym i quasi-autorytarnym, która jednak nadała kształt koniecznym przemianom. Ta polityczna nowoczesność odbija się także w prozie: po roku 1926 zdominowana jest ona przez takie nazwiska literackiej awangardy jak Stanisław Ignacy Witkiewicz. Ale także Maria Kuncewiczowa, której awangardowość – dodajmy – związana jest z afirmacją kobiecej podmiotowości i której debiut przypada na lata 1927-1928. W niespotykany dotąd sposób liczna i silna pojawiająca się w dwudziestoleciu konstelacja kobiet-autorek, wyznaczająca także przedmiotową zmianę prozy i wpisywanie tego, co kobiece, w kanon, bierze aktywny pełny udział w przemianach oblicza literatury polskiej. Nie są to już kobiety-autorki wkraczające na teren literatury na zasadzie wyjątku czy marginesu, który z rozmaitych przyczyn zdobywa centralne uznanie i miejsce. Ich literacka kontrybucja polega na pewnej wyobraźniowej rewolucji: wprowadzania do kanonu tego, co kobiece – perspektywy, tematów, problemów, które z jednej strony odnoszą się do dwuznacznej sytuacji bycia kobietą-autorką cenzurowaną i umniejszaną przez system, a z drugiej odpowiadają wyzwolonemu przez tę dwuznaczność nowatorstwu.

2Najsłynniejsza ze wszystkich omawianych przeze mnie pisarek, Maria Kuncewiczowa, być może poniosła tu ofiarę największą. Jej niedoceniony debiut, który uczynił z niej pisarkę kwestionującą się i pożądającą „uniwersalności” za cenę owego „kobiecego nowatorstwa”, pozostaje dzisiaj pionierskim arcydziełem (i szkoda, że nieuznanym w epoce), jednocząc w sobie formalne wyzwania awangardy i ujawniając stłumione dotąd obszary kobiecego doświadczenia. Poza kontrybucją w przemianach wyznaczających narodziny polskiej eksperymentalnej awangardy prozatorskiej w dwudziestoleciu międzywojennym Kuncewiczowa jest więc także pionierką innej zapomnianej wyobraźniowej kobiecej rewolucji literackiej. Jerzy Kwiatkowski podaje, że przemiana roku 1926 jest właściwie tylko preludium i zapowiedzią prawdziwej artystycznej cezury, która przypada na rok 1932 i wiąże się z pojawieniem całkowicie nowego pokolenia prozaików. Jednak lata 1926-1932 traktuje jako ważny okres tymczasowy. „przejściowe kilkulecie”¹, w którym względna stabilizacja polityczna i odsunięcie od bezpośredniego tematyzowania historii sprzyjają rozwojowi „literackości” – „zarówno w sensie złagodzenia imperatywu obywatelskości, jak i w sensie wzrostu świadomości estetycznej”². Ów wzrost owocuje „wzmożeniem poszukiwań formalnych i prób radykalnego odnowienia prozy” oraz „wyraźnym podniesieniem się ogólnego poziomu artystycznego”³. W tych zmianach decydującą rolę odgrywają kobiety-autorki – prócz dwóch pierwszoplanowych najsłynniejszych ikon literatury pisanej przez kobiety tego okresu, czyli Zofii Nałkowskiej i Marii Dąbrowskiej, a także debiutującej Marii Kuncewiczowej, Kwiatkowski wymienia także klasycyzującą Ewę Szelburg-Zarembinę⁴ oraz bardziej wyraziste i eksperymentalne pisarki, bohaterki niniejszej pracy, Wandę Melcer i Irenę Krzywicką.

3To właśnie „przejściowe kilkulecie” przyniosło „odkrycie psychiki kobiety” w literaturze polskiej, jak podkreśla historyk. A zdobycz ta została ugruntowana po roku 1932, choć jego atmosferę określają już inne nowe czynniki jak kryzys ekonomiczny i rosnąca pauperyzacja społeczeństwa, a literatura przybiera na radykalności i wymowie społecznej. To okres późnych debiutów jednej z ważnych figur dwudziestolecia, pisarki społecznej i aktywistki Heleny Boguszewskiej⁵ oraz omawianej w tej pracy równie społecznej, co „bestsellerowej” i najbardziej z tego czasu rozpoznawanej, Poli Gojawiczyńskiej, a przede wszystkim ważny debiut Anieli Gruszeckiej oraz istotne z naszej perspektywy powieści Melcer i Krzywickiej. Tematyka związana z „odkryciem psychiki kobiety”, argumentuje dalej Kwiatkowski, „nadal zachowuje swoją ważność, feminizacja prozy, zarówno podmiotowa, jak i przedmiotowa⁶, wzmaga się nawet jeszcze; krąg autorek powiększa się teraz przecież o [wymienione] nazwiska […], krąg bohaterek o Różę z Cudzoziemki Kuncewiczowej, Sabinę Boguszewskiej, Klarę z Przygody w nieznanym kraju”⁷. Polski historyk literatury dodaje, że biorąc pod uwagę między innymi trzy ostatnie bohaterki literackie, psychologiczne powieści Nałkowskiej, wielką epopeję Marii Dąbrowskiej, opowiadania Iwaszkiewicza, dzieło Schulza, Gombrowicza i (dodajmy) Witkacego, należy stwierdzić, że „lata trzydzieste to znakomity okres w rozwoju polskiej prozy”. „Szczytowe osiągnięcia pojawiły się raczej tam – pisze – gdzie nie zbiorowość, lecz jednostka była przedmiotem pisarskich zainteresowań: sięgające podświadomości zagadki jej psychiki, kreowany przez nią świat wyobraźni, jej walka o wyzwolenie ze społecznych stereotypów”⁸. Trudno uniknąć obsesyjnej myśli, że te określenia narzucają się wręcz wybitnie do scharakteryzowania nade wszystko pisanej przez kobiety prozy tego okresu.

4Ową „feminizację” wzmacnia także fakt, że w latach 30. „wielkiego znaczenia [w literaturze] nabiera temat seksu”⁹. W wersji psychologicznej „pogłębia on wiedzę o kobiecej zwłaszcza psychice”, ale przede wszystkim „w tych latach rozwija się bujnie twórczość ideologów walczących o swobody seksualne”¹⁰ jak Boy i Krzywicka, liderzy Ligii Reformy Obyczajów. Warto podkreślić, że z perspektywy literatury pisanej przez kobiety ta mini namiastka seksualnej rewolucji oznacza epokę, w której zwrot do codzienności, podświadomości, intymności wiąże się nie tylko z natężeniem formalnych eksperymentów i literackich zabiegów. W głębszym sensie oznacza ona nie tyle „złagodzenie imperatywu obywatelskości”, by posłużyć się słowami Kwiatkowskiego, ile nadanie mu głębszej wymowy: poszerzenie praw obywatelstwa w kanonie literackim zredukowanym przez męskocentryczną tradycję o osiągnięcia literackie pisarek i zdobycze literatury pisanej przez kobiety.

5Taki był podskórny cel tej wyobraźniowej rewolucji, która starałam się prześledzić na wybranych przykładach. W przypadku całkowicie dziś zapomnianej pierwszej autorki, Anieli Gruszeckiej, eskperymentalna Przygoda w nieznanym kraju” (1933) staje się dziełem, w którym kobiecy podmiot manifestuje artystyczną obecność nie tylko przez językowe innowacje, ale i siłę rodzącą się we współbyciu z Innym w rodzaju pewnej filozofii relacyjności. Powieść ta uprzywilejowuje relacje między kobietami, w tym relację z matką, przedefiniowuje znaczenie cielesności jako siedliska nowych znaczeń, łączy artystyczne napięcie i kreacyjność z na nowo odbudowaną kobiecą podmiotowością. Irena Krzywicka była w dwudziestoleciu inaczej niż Gruszecka autorką znaną i niezwykle płodną, ale dziś także została wyparta z historii literatury. Jednak jej Pierwsza krew (1933) zaszyfrowała istnienie kobiecego subtekstu, który metaforyzuje i niejako „przemyca” porządek matrylinearny obok symbolicznego porządku prawa Ojca. Oddany przez Krzywicką rodzaj „macierzyńskiego naruszenia”, skupienie wokół metafory macierzyńskiej w niby tradycyjnej narracji sygnalizuje pytanie o wyobraźnię i język, jakim różnica może przemówić. Zbanalizowana ze względu na swoją popularność Pola Gojawiczyńska swym bestsellerem Dziewczęta z Nowolipek (1935) stworzyła nowy typ literatury popularnej, który możemy określić gatunkową kobiecą innowacją. Gojawiczyńska idzie dalej niż Krzywicka – podważa język literacki, pokazuje tym samym niemożliwą sublimację, o którą rozbija się kobiece pożądanie i język. Tę panoramę zakańcza Wanda Melcer, równie niegdyś znana i tak samo zapomniana jak Krzywicka, która wzmacnia możliwe kierunki tej kobiecej wyobraźni i prze-pisuje tradycyjne toposy (jak motyw ciąży w utworze Swastyka i dziecko, 1934), nadając im nową, intelektualną, literacką i filozoficzną wartość.

6Materiał, którego dostarcza polskie dwudziestolecie literackie, jeśli chodzi o twórczość kobiet, jest ogromny i ciągle niezbadany. Niniejsza praca to rodzaj pewnej mapy, pewnej możliwej kartografii różnych przyczółków owej kobiecej rewolucji. Do każdej z pisarek, ze względu na ich różną pozycję i miejsce w tradycji literackiej, stosowałam inne podejście. Nie oznacza to jednak, że autor-mężczyzna nie mógłby się w niej znaleźć. Skupiłam się przede wszystkim na kobietach-autorkach, żeby uchylić dodatkowy zacisk opresji – ich zapomnienie i pomijanie wiąże się z ciągle aktualną skłonnością do lekceważenia dorobku sygnowanego kobiecym nazwiskiem.

7Z bogatej kobiecej spuścizny dwudziestolecia prawie nic nie zostało. Motywy historyczne i obyczajowe uczyniły swoje. II wojna światowa zmieniła bieg historii, epoka komunizmu i realizmu socjalistycznego w sztuce odżegnała się skutecznie od literatury przedwojennej, którą oskarżyła o burżuazyjność. Opresywna historia przyszła w sukurs męskocentrycznej tradycji. Po 1989 roku odnaleźliśmy się więc w dziedzictwie pustki, w której debiutowały kolejne pisarki nowej wolnej Polski. Znamienne, że w latach 90. powstała ich znowu cała silna konstalacja – nieświadoma przeszłości i jej znaczeń, jej możliwego innego odczytania¹¹.

8A jednak to dziedzictwo istnieje, odzywa się jak gdyby w krwiobiegu kolejnych literackich spadkobierczyń. Warto je przywołać, odczytać, zrozumieć i przeżyć. I nade wszystko – nie pozostawiać w zapomnieniu.