Funkcje bibliografii w humanistyce (dawniej)

1W tytułach najstarszych rejestrów dokumentów publikacje, które dzisiaj nazwalibyśmy bibliografiami, widnieją pod takimi nazwami jak bibliotheca, catalogus, elenchus, index, lexicon, repertorium, thesaurus. Do upowszechnienia terminu „bibliotheca” miało przyczynić się dzieło Konrada Gesnera, nazywanego „ojcem bibliografii nowożytnej”, zatytułowane Bibliotheca universalis, sive catalogus omnium scriptorum in tribus linguis: latina, graeca et hebraica (1545) 2. Przywołanie tych informacji służy nie tyle rozpoczęciu wywodu o historii dyscypliny 3, czy samego słowa, które do dzisiaj wymaga komentarza terminologicznego ze względu na podwójne znaczenie, co raczej wskazaniu ówczesnych funkcji bibliografii. Praca Gesnera obejmuje najważniejsze publikacje naukowe, które ukazały się w trzech wymienionych w tytule językach. Nie jest więc jedynie opisem ksiąg (rozumianym podobnie do współczesnych opisów w katalogach bibliotecznych), możliwym do sporządzenia bez dokładnej znajomości dzieł, a raczej wyselekcjonowanym zbiorem znanych autorowi publikacji. Jacek Wojciechowski współczesne spisy publikacji, tworzone przez naukowców na potrzeby nieustannego rozpoznawania obszaru badań, określił mianem „bibliografii osobistych” 4, dostosowanych do zainteresowań, i – chciałoby się dodać – zawężonych do prac najważniejszych, sprawdzonych, przeanalizowanych. Tworzenie takich list, najlepiej opatrzonych komentarzem, streszczeniem lub drobną adnotacją, wymaga jednak dokładnej znajomości przywoływanych publikacji. „Bibliografia osobista” zamienia się w krytyczny dziennik lektury, sito, które nie przepuszcza zakłóceń, tekstów nieistotnych, niedopasowanych do przedmiotu badań. Można tylko żałować, że nie upowszechnił się inny termin, zaproponowany przez francuskiego bibliografa Jeana Jospeha Rive’a, „bibliognozja” 5, którym moglibyśmy opatrywać obszerne bibliografie załącznikowe, będące swego rodzaju „bibliografiami osobistymi” uchwyconymi w konkretnym momencie naszego zmagania się z problemem badawczym.

2Zmiany społeczne i technologiczne, w szczególności rozwój techniki druku i poszerzenie grona twórców i odbiorców zarówno literatury podmiotowej, jak i przedmiotowej, spowodowały, że nawet „bibliografie osobiste” wymagają nieustannych korekt i uzupełnień. Próba całościowego, kompletnego ujęcia piśmiennictwa danej dziedziny wymaga już zespołu wykwalifikowanych badaczy, których zadaniem jest nie tylko stworzenie usystematyzowanego katalogu książek, ale również próba sprostania aktualnym potrzebom różnych środowisk korzystających z bibliografii. Jeśli więc pierwsze spisy publikacji stanowiły przede wszystkim usystematyzowane opisy książek, to wraz z rozpowszechnieniem druku były również odpowiedzią na potrzebę informowania o nowych publikacjach 6. Z jednej strony wyraźne jest dążenie do kompletności gromadzonych materiałów, z drugiej – nieustannie pojawia się potrzeba krytycznego namysłu nad zgromadzonym zasobem, nakazująca sformułowanie wyraźnych reguł selekcji materiału 7. Poszerzenie grona odbiorców bibliografii sprawia, że jej adresatami przestają być wyłącznie naukowcy, a jej funkcję można określić również jako dydaktyczną8.

3Stefan Vrtel-Wierczyński, założyciel i wieloletni kierownik Pracowni Bibliograficznej (dziś: Pracownia Bibliografii Bieżącej) IBL w Poznaniu, bibliografię definiował jako syntetyczną i kompozycyjną całość opisu książek dawnych i współczesnych, a za jej główny cel uznał „[podanie] prawidłowej informacji o książkach w przeszłości i teraźniejszości” 9. Jednak już w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, wraz ze zmianami sposobu dystrybucji bibliografii (przejściem z formy drukowanej do postaci bazodanowej), pojawiają się głosy o bibliometrycznych możliwościach bibliografii 10. Przejście od bibliografii sygnowanej nazwiskiem autora do nowoczesnej bibliografii dziedzinowej (naukowej) niejako wymuszone zostało również przez wzrost ilościowy gromadzonych informacji. Metodologiczne zmiany następują najczęściej w wyniku odpowiedzi na przemiany w danej dziedzinie wiedzy (w tym przemiany znaczenia takich pojęć jak „literatura”), zmiany w organizacji pracy i formy udostępniania opracowanych materiałów wynikają już ze skoku technologicznego i rozwoju rynku wydawniczego. Dyskusyjna staje się potrzeba (i możliwości) opracowywania wszystkich materiałów z autopsji, a zarazem redefinicji podlega kategoria selekcji opracowywanych materiałów. Nowe kierunki badań humanistycznych, w szczególności rozwój narzędzi humanistyki cyfrowej, sprawiają, że nowoczesna bibliografia dziedzinowa w postaci bazodanowej zyskuje dodatkowe funkcje.

Polska Bibliografia Literacka – przykład nowoczesnej bibliografii

4Polska Bibliografia Literacka jest przykładem nowoczesnej bibliografii rozumianej jako uporządkowany według reguł naukowych zbiór ustandaryzowanych opisów bibliograficznych, opatrzonych indeksem rzeczowym i osobowym, adnotacjami, spisem źródeł oraz naukowym komentarzem.

5PBL to bibliografia dziedzinowa – gromadzi informacje o literaturze polskiej i obcej, teatrze polskim i (w określonym zakresie) obcym oraz polskim filmie fabularnym 11. Za projektem PBL stała chęć zarejestrowania możliwie szerokiego spektrum zjawisk o charakterze literackim, stąd w bibliografii znajdują się działy dotyczące np. życia naukowego czy dydaktyki literatury albo obecności literatury w radiu i telewizji. Ponadto bibliografia jest z założenia kompletną bibliografią teatralną oraz obszerną bibliografią filmową. Tym samym – mimo swej nazwy – PBL stanowi interdyscyplinarną bibliografię kultury polskiej, kluczową dla przedstawicieli wielu dyscyplin humanistycznych.

6Każdego roku zespół Pracowni Bibliografii Bieżącej IBL PAN – twórcy PBL – opracowuje z autopsji ponad osiemset czasopism oraz wszystkie dostępne wydawnictwa zwarte związane tematycznie z zakresem przedmiotowym bibliografii. Efektem prac są nie tylko opisy bibliograficzne, ale i obszerne kartoteki osób, wydarzeń czy instytucji ważnych dla polskiego życia kulturalnego i naukowego.

7To, co wyróżniało od początku projekt PBL na tle innych tego rodzaju przedsięwzięć, to podbudowane naukową metodą dążenie do analizy całości piśmiennictwa w założonym okresie przy jednoczesnym przyjęciu szerokiej definicji kultury literackiej 12. Tak rozumiana bibliografia spełnia dwie kluczowe funkcje. Po pierwsze, dokumentuje dorobek kulturalny, po drugie, stanowi źródło informacji i podstawę warsztatu dla badaczy kultury 13. Tym samym zespół tworzący PBL związany jest podwójnym zobowiązaniem: wobec żywej kultury, która nieustannie się rozwija i wymaga rejestracji we wszelkich swoich ważnych przejawach oraz wobec użytkowników i odbiorców.

8W tej pierwszej sferze troską bibliografii jest nie tylko spójność i konsekwencja prac źródłowych, ale i monitorowanie procesów kulturowych, których efektem są nowe formy ekspresji kulturalnej oraz nowe formy uczestnictwa w kulturze wymagające dostosowania warsztatu dokumentalisty. W drugiej – monitorowanie potrzeb i oczekiwań odbiorców bibliografii, w przypadku bibliografii naukowej przede wszystkim środowiska naukowego 14.

9W tym tekście chcielibyśmy skoncentrować się głównie na drugiej z tych funkcji, opisując ją w kontekście fundamentalnych przemian PBL w ostatnich latach (tzn. jej dwu remediacji) 15.

PBL – remediacje

10PBL ukazywała się w latach 1953–2000 jako wydawnictwo drukowane (w ten sposób opublikowano roczniki 1944–1988); na przełomie wieków trwały prace nad powstaniem dostępnej online bazy danych, która zastąpiła bibliografię wydawaną drukiem. Pod adresem http://pbl.ibl. poznan.pl/ użytkownicy mogą obecnie korzystać z materiałów za lata 1989–2002 (rocznik 2003 jest w opracowaniu).

11Proces przejścia PBL z medium druku do medium cyfrowego zaowocował powstaniem bazy danych „typowej dla wczesnych projektów bibliograficznych i katalogowych (w Polsce i gdzie indziej), w tym sensie, że miał on na celu remediację drukowanej formy PBL, a nie pełne wykorzystanie nowego medium” 16. Remediacja, pojęcie rozpropagowane przez Jaya Davida Boltera i Richarda Grusina 17, to reprezentacja „jednego medium w drugim, rodzaj zapożyczenia stanowiący jedną z podstawowych cech mediów cyfrowych, obecny jednak na przestrzeni całej historii sztuki”18. PBL stanowiło jej interesującą i znamienną formę, gdyż medium cyfrowe użyte zostało przede wszystkim jako narzędzie do ekonomicznie wydajnego i przystępnego dla użytkownika publikowania bibliografii w dotąd przyjętym kształcie, determinowanym przez medium druku. Jednym z efektów przyjęcia takiego założenia był choćby fakt zachowania indeksu rzeczowego, mającego pełnić analogiczną funkcję do indeksów książkowych 19.

12Druga remediacja PBL, realizowana w ramach grantu NPRH, została przeprowadzona z myślą o – po pierwsze – modernizacji interfejsu przeznaczonego dla użytkowników PBL oraz – po drugie – reformie modelu danych PBL. Grunt pod realizację tych zadań stanowiły badania ankietowe prowadzone wśród dotychczasowych użytkowników PBL w wersji online oraz konieczność przystosowania danych PBL do nowych potrzeb użytkowników, zainteresowanych szeroko rozumianym przetwarzaniem danych cyfrowych.

Badania ankietowe, czyli nowa bibliografia a oczekiwania jej dotychczasowych użytkowników

13W ramach prac nad nowym portalem Polskiej Bibliografii Literackiej przeprowadzono ankietę wśród jej użytkowników. Ankieta została zamieszczona na stronie internetowej PBL w lutym 2015 roku i do chwili obecnej wzięło w niej udział czterystu trzydziestu trzech respondentów. Ankieta składa się z piętnastu pytań zamkniętych i czterech pytań otwartych podzielonych na następujące części: „Informacje ogólne” – zawierające pytania dotyczące danych socjodemograficznych osób badanych, „Źródła informacji” – zawierające pytania dotyczące doświadczeń użytkowników w poszukiwaniu informacji bibliograficznych i pozyskiwaniu publikacji, oraz „Cele i sposób korzystania z Polskiej Bibliografii Literackiej” i „Doświadczenie związane z korzystaniem z Polskiej Bibliografii Literackiej” – zawierające pytania bezpośrednio związane z Polską Bibliografią Literacką zarówno wydawaną w wersji papierowej, jak i w formie bazy danych. Analiza ankiety pozwoliła określić istotne z perspektywy użytkowników wady systemu (nieczytelny i nieintuicyjny interfejs użytkownika, problemy z wyszukiwarką) oraz najistotniejsze potrzeby użytkowników (zaawansowana wyszukiwarka, przekierowania do pełnotekstowych wersji publikacji, pobieranie rekordów w odpowiednim stylu cytowania, przekierowania do katalogów bibliotecznych). Na podstawie ankiet stworzono profil użytkownika PBL, który pozwala na lepsze zaprojektowanie portalu i stanowi ważne uzupełnienie wykonanych kwerend i badań innych wdrożeń informatycznych zastosowanych przez biblioteki i bazy danych. Informacje te uzupełniono analizą danych dotyczących odwiedzin witryny PBL pochodzących z serwisu Google Analytics (za okres siedmiu miesięcy: od 1 kwietnia 2016 do 31 października 2016 roku), przeprowadzoną przez Marcina Werlę reprezentującego partnera informatycznego realizowanego grantu NPRH, tj. Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe (PCSS) 20.

14Celem przeprowadzenia ankiety nie było wyłącznie stworzenie „statystycznego użytkownika” bazy, choć i takie informacje pomagają budować strategię rozwoju Pracowni Bibliografii Bieżącej, ale też zwrócenie uwagi na potrzeby każdego odbiorcy bibliografii. Ze względu na niekomercyjny charakter PBL oraz jej długoletnią tradycję, potrzeba sprostania oczekiwaniom szerokiego i różnorodnego grona odbiorców, wydaje się oczywistością. I choć większość użytkowników korzysta z bazy w celach badawczych (43%), sporą grupę odbiorców stanowią osoby niezwiązane z akademią, z różnych środowisk zawodowych, których łączy zainteresowanie kulturą polską (31%). Wiele osób zadeklarowało przy tym, że korzysta z bazy w celach edukacyjnych (35%) i dydaktycznych (25%). Jeśli zestawić te informacje z danymi o zachowaniu użytkowników w serwisie PBL (m.in. przeglądanie materiałów za pomocą indeksu osób i czasopism oraz docieranie do konkretnych informacji z zewnętrznych wyszukiwarek)21 oraz kompetencjami cyfrowymi odbiorców, okazuje się, że zaprojektowanie funkcjonalnego interfejsu bazy danych wymaga znacznego nakładu pracy koncepcyjnej. Biorąc pod uwagę nieustanny rozwój technologiczny, należy uznać, że tego typu zadania – tworzenia i dopasowywania interfejsu serwisu online – powinny zostać na stałe wpisane w pracę zespołów dokumentalistycznych, jako element równoważny z nieustannym rozwojem metodologicznym i wzbogacaniem bazy o nowo opracowane źródła.

15Obecne zasoby Polskiej Bibliografii Literackiej szacowane są na mniej więcej siedemset tysięcy rekordów dostępnych w formie bazodanowej oraz dwa–trzy miliony dostępnych w formie zdigitalizowanych roczników drukowanych 22(sukcesywnie będą one stawały się częścią bazy danych). Przyrost materiałów widoczny jest również w bazach Biblioteki Narodowej, gdzie wciąż można pobrać Przewodnik Bibliograficzny w formacie PDF. Poruszanie się wśród tak bogatych zbiorów informacji, nawet jeśli opatrzone zostało znacznikami systematyzującymi, stanowi wyzwanie technologiczne i projektowe dla twórców bibliografii.

16Mitchell Whitelaw obrazuje różnicę między interfejsami różnych baz danych za pomocą analogii do wizyty w galerii sztuk. Posługując się zaawansowaną wyszukiwarką, otrzymujemy dokładnie takie wyniki, które spełniają wybrane przez nas kryteria. Jesteśmy więc w sytuacji człowieka, który po wejściu do galerii zatrzymuje się w holu i przekazuje swoje terminy wyszukiwawcze obsłudze galerii, by po pewnym czasie dostać wyłącznie te obrazy, które odpowiadają określonym przez nas kryteriom. Nie mamy ani wglądu w całość zbiorów, ani możliwości kreatywnej eksploracji i poznawania zgromadzonej kolekcji. Postulowane przez niego tzw. bogate interfejsy (ang. generous interface) mają pozwolić użytkownikowi na nieograniczony dostęp do całości zasobów, pokazując jego różnorodność i bogactwo przed przystąpieniem do szczegółowych poszukiwań, a nie w wyniku czasochłonnej eksploracji bazy i powolnego odkrywania kolejnych zasobów 23.

17Aby spełnić oczekiwania użytkowników i równocześnie dać możliwość jak najpełniejszego wglądu w całość zasobów Polskiej Bibliografii Literackiej, nie jest potrzebna rewolucja metodologiczna (tutaj raczej obserwujemy nieustanną ewolucję związaną ze zmianami w obszarze przedmiotu zainteresowania bibliografii), tylko technologiczna, która pozwoli wzbogacić istniejące rekordy o nowe metadane oraz zaprojektować interfejs, który będzie wirtualną mapą pokazującą obszar, zakres i bogactwo materiałów odnotowanych w bibliografii, nie gubiąc przy tym informacji o samych publikacjach zawartych przecież nie tylko w metadanych, ale przede wszystkim w umiejscowieniu danego zapisu w strukturze działowej PBL i adnotacji sporządzonej przez wykwalifikowanego bibliografa/bibliografkę. Wyzwaniem jest nie tyle wpuszczenie użytkowników do gmachu bibliografii, tak aby mogli zapoznać się z całością kolekcji, co umożliwienie im swobodnego przemieszczania się w strukturze bez straty informacji. Pudełko z polem wyszukiwawczym, o którym wspomina Whitelaw, może spowodować, że dostaniemy informacje z różnych miejsc bibliografii albo zostaniemy zaprowadzeni (z opaską na oczach) do konkretnego pokoju, w którym znajdują się interesujące nas zbiory.

18I choć obie sytuacje wydają się niekorzystne, to spróbujmy spojrzeć na nie z innej perspektywy. Po pierwsze, wcale nie musimy oczekiwać w holu galerii sztuk. Wyobraźmy sobie, że ktoś tworzy dla nas wspaniały pokój z naszą wymarzoną kolekcją (spełniającą wszystkie wskazane kryteria). Po drugie, zanim wyruszymy w naszą wielogodzinną podróż po zapisach bibliograficznych, zostaje stworzona dla nas specjalna mapa, która sytuuje poszczególne rekordy w sieci innych powiązań, wyznaczając jednocześnie główną ścieżkę przeszukiwania.

19Z ankiety przeprowadzonej wśród użytkowników PBL bezsprzecznie wynika, że większość osób korzystających ze specjalistycznych baz danych potrzebuje i ceni sobie zaawansowane opcje wyszukiwania. Wyobraźmy sobie, że poszukując informacji o tłumaczeniach literatury węgierskiej na język polski w ostatnich piętnastu latach, otrzymujemy najpierw ogólny obraz literatury i życia literackiego w Polsce, i dopiero w toku kolejnych zawężeń (czasowych, przedmiotowych itd.) pozyskujemy wymarzony zbiór danych, ale za to jesteśmy bogatsi o informację, że w PBL odnotowywane są również informacje o nadaniach doktoratów honoris causa.

20Wydaje się, że bogate interfejsy i pudełka z polem wyszukiwawczym nie muszą, a w przypadku specjalistycznych i obszernych baz danych, nie powinny się wykluczać.

PBL jako zestaw danych o kulturze – nowe perspektywy dla użytkowników

21PBL po pierwszej remediacji – to jest w momencie przejścia z „ery druku” do „ery cyfrowej” – stał się zasobem cyfrowych danych, który dzisiaj liczy już około siedmiuset tysięcy zapisów, dokumentujących kulturę polską w latach 1989–2002 24.

22Realizacja projektu NPRH pozwoliła nie tylko na kolejną remediację PBL, ale też – wskutek współpracy zespołu twórców PBL z Centrum Humanistyki Cyfrowej IBL PAN 25oraz PCSS-em i poszerzenia zespołu – trwale usytuowała bibliografię w kontekście humanistyki cyfrowej.

23Obszerne i tworzone według spójnej metody bazy danych (czy też, inaczej rzecz ujmując, „duże zestawy danych”, big cultural datasets 26) są istotnym komponentem digital humanities 27, kluczowych dla dziedzin takich jak „analityka kulturowa” czy „badania na danych”. Jak powiadał Lev Manovich, rola dużych zestawów danych wynika z potrzeby posiadania próbek wystarczająco dużych, aby były one reprezentatywne dla badanego za pomocą narzędzi cyfrowych obszaru kultury oraz dawały możliwość śledzenia ogólnych trendów i prawidłowości 28.

24Zasób cyfrowy PBL może być rozpatrywany jako zasób spełniający wymogi badań na dużych zestawach danych danych – na razie dla lat 1989–2002, ale docelowo (co zależy od dalszego rozwoju prac retrodigitalizacyjnych oraz kolejnych projektów grantowych) dla lat 1944–2002 czy 1944–2017. Tworząc założenia do nowego kształtu bazy danych PBL, uznaliśmy, że dane powinny być gromadzone w taki sposób, aby mogły być eksplorowane w możliwie przystępny sposób przez przyszłych „badaczy danych” (w tym członków szeroko rozumianego zespołu PBL podejmujących prace naukowe).

25PBL to nie tylko opisy bibliograficzne – to relacyjna baza danych gromadząca informacje zarówno o dokumentach (książki, czasopisma), jak i o wydarzeniach, instytucjach i osobach ważnych dla życia kulturalnego i naukowego. Dane te umożliwiają nie tylko badania literaturoznawcze, teatrologiczne czy filmoznawcze, ale też szeroko zakrojone badania socjologiczne, naukoznawcze czy bibliometryczne. Pozwalają one choćby prześledzić na dużą skalę kariery polskich artystów w wielu aspektach, np. wpływu nagród literackich na ich twórczość albo zbadać stopień powiązań osobowych między literaturą, teatrem i filmem (zadać pytanie o to, ilu twórców polskich jest aktywnych na wielu polach – i czy w ostatnich latach można zauważyć tutaj jakiekolwiek trendy).

26Ten kierunek rozwoju PBL zakłada konieczność łączenia pracy dokumentacyjnej z badaniami na danych – w świecie humanistyki cyfrowej tego typu przedsięwzięcia realizowane są zwykle w formule „humanistycznego, cyfrowego laboratorium”, gdzie tworzone są „mieszane” zespoły ekspertów od danego zasobu (np. twórców danych bibliograficznych), informatyków i badaczy eksplorujących wybrane zagadnienie badawcze.

27Metoda ta doskonale sprawdza się w wiodących humanistycznych ośrodkach badawczych, jak Center for Spatial and Textual Analysis Uniwersytetu Stanforda (https://cesta.stanford.edu/), metaLAB Uniwersytetu Harvarda (https://metalabharvard.github.io/) czy Huygens ING (https://www.huygens.knaw.nl/).

28Rozwój tego rodzaju badań może postawić w innym świetle wzmiankowany wcześniej dylemat tak obszernej bibliografii jak PBL, tj. dylemat między gromadzeniem możliwie największej ilości danych (w tempie, które bez znaczących dodatkowych środków nie pozwala na zniwelowanie opóźnienia) a potrzebą dostarczenia bieżących informacji środowisku naukowemu potrzebującemu aktualnych i wiarygodnych informacji. Tradycyjna metoda PBL – drobiazgowego gromadzenia danych na podstawie analiz tysięcy źródeł każdego roku – okazuje się sprzymierzeńcem najbardziej nowoczesnych przedsięwzięć badawczych, wymagających jak największych i najbogatszych zasobów danych.