1Bruxelles 1840 (24 × 31 cm)

2W roku 1835 Lelewel opublikował Numismatique du Moyen-Age, pierwszą historię europejskiej numizmatyki od upadku państwa rzymskiego aż po wiek XII1. Zastosował wówczas nowatorską metodę „typu” – klasyfikowania monet wedle ich oglądu: treści, kompozycji i stylu obrazka oraz kroju czcionki, pozwalających określić miejsce i czas wybicia monety. W dołączonym atlasie umieścił rysunki kilkuset pieniążków pogrupowanych w „typy” oraz kilka map pokazujących zasięg ich występowania na obszarach średniowiecznej Europy. Tę samą metodę wykorzystał, wydając w roku 1841 obszerne Études numismatiques et archéologiques poświęcone epoce wcześniejszej i jednemu tylko „typowi” – „galijskiemu, czyli celtyckiemu”. Nowe dzieło przedstawiało rozwój pieniądza od IV wieku p.n.e. do czasów Juliusza Cezara na terenach Galii i kolonii celtyckich we Włoszech, w Grecji, Azji Mniejszej i środkowej Europie. Lelewel połączył w nim materię numizmatyczną z innymi przekazami źródłowymi, dzięki czemu jego historia monet stała się opowieścią o życiu i losach Gallów, o wielkości i upadku ich narodu2. Tę właśnie opowieść zaopatrzył w mapę antycznej, „numizmatycznej” Galii.

3„[…] celtyckie złoto mianowicie, ze wszystkich stron płynęło i świeciło na mym stoliku; obładowany tym złotem, krążyłem pieszko po głuchych sadzonych belgickich lasach, odnosząc je właścicielom”3. Pomoc kolekcjonerów, posiadaczy numizmatycznych gabinetów, a czasem przygodnych zbieraczy okazała się nieoceniona. Najtrudniejsze było jednak wykonanie wizerunków monet: „Trzeba wziąć blaszki cynowej cienkiej, wcale cienkiej, którą tu znalazłem u czeladnika sprowadzoną z Paryża, i ją szczoteczką od zębów wetrzeć w monetę i tym sposobem zdjęty na niej wycisk woskiem zalać. Roztopiony wosk pędzlem namazać”4. Tak brzmiała Lelewelowska instrukcja, pozwalająca uzyskać wierny obraz monety, lepiej oddający szczegóły niż obraz odrysowany. Nie mając w Brukseli ani fachowego wparcia, ani porządnej pracowni, domorosły, lecz dobrze obeznany z rzemiosłem sztycharz sam przenosił obrazki na miedziane płyty – rylcem, a czasem i scyzorykiem.

4Monety galijskie były mniejsze od naszych, a na karcie atlasu widzimy je nawet nie całe, lecz zbliżenia ich miniaturowych detali. Są to elementy „typu galijskiego” zgrupowane w „emblematy i symbole”, „motywy dekoracyjne i ozdoby”, „głowy i fryzury”, „zwierzęta” (niektóre z ludzkimi twarzami) i oddzielnie w „lwy”, „konie” i „jeźdźców na koniach”. W opisie karty autor przedstawił pochodzenie każdego elementu, na mapie Galii umieścił zaś jeszcze mniejsze obrazki, wskazując miejsca, gdzie monety z takimi rysunkami były znajdowane. Kolorowymi wstęgami zaznaczył też rozleglejsze regiony występowania najważniejszych: na południu – „form krzyża” (różowa) i „jeźdźców” (zielonkawa), na północy – „koni symbolicznych” (różowa) i hybrydycznych „androkefali” (niebieska), pośrodku – „dzika” (żółtawa). Patrząc na tę menażerię i mapę podobną do „stodoły lub ogrodu”, pamiętnikarz Henryk Merzbach pisał o „poezji” numizmatyki Lelewela. Miała ona prowadzić czytelnika „w głąb starych lasów dębowych, do puszcz druidycznych, gdzie się ukrywają dawni wodzowie. Czujemy, że na myśl przychodzą pisarzowi podania litewskie i puszcze białowieskie, baśń o żelaznym wilku […]”5.

5Od czasów renesansu uwagę uczonych przyciągało starożytne piękno monet greckich czy rzymskich. Lelewel skierował ich ciekawość w stronę innych – mniej efektownych, nieraz z lichego kruszcu – monet, ukrytych dotąd w podcieniach historii. Ten inicjujący gest, zwrot do mitycznego średniowiecza i epoki pogańskich „barbarzyńców”, był oczywiście romantyczny. Także wówczas, gdy badacz wskazywał, że celtyckie monety nie naśladowały biernie wzorów antycznych cywilizacji, lecz przybierały kształty własne, zakorzenione w lokalnych kulturach i wierzeniach. To romantyzm Lelewela, okupiony ciężką pracą, przyniósł mu sławę pioniera nowoczesnej numizmatyki.