1Warszawa 1829 (13,7 × 13,4 cm)

2„Patrzcie teraz dzieci, na krajobraz pod liczbą 1. Rozłóżcie go przed sobą i uważajcie pilnie, że na nim rzeki, Odra, Wisła, Niemen, Dźwina, Bug, Prypeć, Dniepr, Dniestr, Dunaj i inne, tak płyną jak na wszystkich innych krajobrazach i że na nim góry Karpackie i brzegi morza Bałtyckiego i Czarnego, w tymże są kierunku jak na wszystkich innych krajobrazach. Ale jak na drzewie, na jego pniu i gałęziach, co rok inne są liście, tak na tych krajobrazach coraz to inne są krajów, miast nazwiska i odmienne granice, które wam na oczy niestateczność losów ludzkich okazują. Owóż przed 2000 lat i więcej daleko, mieszkał pomiędzy wspomnianymi rzekami naród ten sam, który i dotąd mieszka, którego dziś jeszcze Słowiańskim nazywają. Naród bardzo liczny, tylko wcale inne nazwiska nosił, jako to Getów, Daków i inne mało znane”1.

3Atlas do dziejów Polski z dwunastu krajobrazów złożony opublikowany wraz z podręcznikiem Lelewela znanym jako Dzieje potoczne, zawierał mapy (zwane przez autora „krajobrazami”) przedstawiające dzieje Polski do trzeciego rozbioru. Atlas wydawano w kraju 11 razy (po raz ostatni, jako druk osobny, w 1863 roku), a wersje obcojęzyczne – francuska (1844) i niemiecka (1847) – poszerzone zostały o karty „Polski odradzającej się”2. Mapy nie miały oznaczonej ani skali, ani siatki geograficznej. Było to cechą większości map Lelewela i zapewne wynikało z jego pomysłu „krajobrazu” – mapy, która miała być bardziej „widokiem” (landszaftem – jak powiedziałby von Humboldt) niż ścisłym odwzorowaniem astronomicznych wyliczeń3. Na żadnej z nich nie ma też legendy – był nią bowiem tekst podręcznika. Lelewel przywoływał te mapy i objaśniał w kolejnych rozdziałach tak, że stanowiły one integralną część książki. Słusznie więc Danuta Zawadzka nazywa to dzieło „świadectwem mistrzowskiego połączenia narracji z mapą”4.

4Na każdej z atlasowych kart widnieje to samo terytorium – ziemie polskie otoczone szerokim pasem ziem sąsiednich; czasem tylko fragment terenu bądź rzeki wystaje poza ramę „krajobrazu”. Użycie takiej stałej ramy wraz z powtarzającym się rysunkiem gór, mórz i rzek (zawsze, co nie bez powodu podkreślał Lelewel, płynących w tym samym kierunku) było zabiegiem tyleż graficznym, co filozoficznym. Tworzyło wyobrażenie jedności miejsca, wiecznie istniejącego obszaru, który stawał się sceną dla dziejowych spektakli. Tu, na tej scenie, za każdą odsłoną wiele się już zmieniało, a początkowa uwaga o „niestateczności losów ludzkich” przypominała (czy zapewniała), że będzie się też zmieniać w przyszłości, że kiedyś będą tu inne nazwy i inne granice. Konstrukcja atlasu (zgodna z plastycznym porównaniem do drzewa) pokazywała tę stałość i zmienność, splot geografii i chronologii stanowiący istotę Lelewelowskiej myśli historycznej. Pozwalała też oglądać dzieje już nie jako historię „królów i bohaterów”, lecz historię miejsca – „Polski wyobrażonej jako jej terytorium wraz ze zmiennymi losami żyjącego na nim narodu (w sensie nie etnicznym)”, narodu słowiańskiego5.

5Sławiańszczyzna przed powstaniem Polski roku 850 była mapą otwierającą atlas i zarazem kartograficznym obrazem „słowiańskiego mitu początku” w ujęciu Lelewela6. Przedstawiała plemiona słowiańskie na terenach, które – wbrew licznym teoriom o odległym rodowodzie Słowian – uważał autor za ich pierwotne siedziby (łącznie z wysuniętą poza ramę Raguzą). „Tak wielki i liczny naród jak słowiański, nie przychodzi, tylko na miejscu wzrasta” – pisał, od miejsca właśnie rozpoczynając jedną z najważniejszych opowieści o polskiej narodowej tożsamości7.