1(26 × 18 cm)

2Mało kto wie, że Zorian Dołęga-Chodakowski, legendarny wędrownik i patron romantycznej folklorystyki, robił mapy. Właściwie była to ta sama mapa, bo wszystkie jej wersje poświęcone były jednemu tematowi – słowiańskim grodziskom. Mapy te robił aż do śmierci, lecz żadnej nie opublikował. Część z nich wydał Michaił Pietrowicz Pogodin, który opiekował się papierami po Chodakowskim i w swym dziele o historii starodawnej Rosji umieścił jego prace kartograficzne, w tym Mapę słowiańskiego grództwa¹. Mogła to być wierna kopia wykonana przez Pogodina – już w 1840 roku ofiarował Pawłowi Szafarzykowi inną kopię tejże mapy, zachowaną do dziś w Pradze².

3Cała pierwotna Słowiańszczyzna podzielona była – wedle Chodakowskiego – na niewielkie (ok. 7,5 km2) obszary osadnicze, w centrum zaś każdego z nich znajdowało się właśnie grodzisko (horodyszcze) – święty ogród otoczony ziemnym wałem, usytuowany najczęściej na wzgórzu, nad rzeką lub strumieniem. Śladami po tych ogrodach, w których niegdyś odprawiano obrzędy, było przede wszystkim ukształtowanie terenu (wały), a także pozostałości w języku, zwłaszcza nazwy miejscowe. Odnalezienie wszystkich tych śladów pozwoliłoby określić zasięg i granice całego pradawnego terytorium Słowian. Dlatego już w rozprawie O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem (1818) Chodakowski wspominał, że trzeba wykonać plany położenia horodyszczy. Rozległe podróże badawcze wymagały jednak funduszy – ubiegał się o nie na Uniwersytecie Wileńskim i w Warszawskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, bez skutku. Determinacji dodała mu lektura Historii państwa rosyjskiego Nikołaja Michajłowicza Karamzina, a zwłaszcza jego mapy plemion wschodniosłowiańskich w IX wieku, która – jak wynikało z badań Chodakowskiego – w wielu miejscach była błędna. O pierwszym szkicu własnej mapy Słowiańszczyzny pisał Chodakowski w liście do Ministra Oświecenia ks. Golicyna (z 29 lipca 1819 roku), gdzie omyłkami Karamzina uzasadniał potrzebę swoich prac w terenie. Prosząc o finansowe wsparcie podróży po Rosji, dodawał: „Załączam mapę znanych mi dotąd grodzisk i starożytnych uroczysk, prosząc najpokorniej, aby po przeglądnięciu znów mogła być moją własnością, gdyż drugiej nie posiadam”³.

4Po dłuższych staraniach i przygotowaniu planu zatwierdzonego przez samego Aleksandra I, Chodakowski wyruszył na wędrówkę, która trwała od września 1820 do lutego 1822 roku. Objechał sześć guberni, a wyniki poszukiwań, także wykopalisk, nanosił na mapy topograficzne (wiózł ze sobą szczegółowy atlas rosyjskiego imperium, który zabrał z biblioteki w Puławach)⁴. Efektem była mapa północno-zachodniej części Rosji. Widzimy na niej czerwone punkty – są to grodziska: „uderza mnogość tych horodków, częstokroć co pięć wiorst powtarzających się, także nazwisk od: Dunaju, Leli, Radogosta i kończących się sylabami: -boh, -buli, -boże, -boch, -buch”. Tak po powrocie Chodakowski opisywał swoje dzieło (w liście do Karola Czarnockiego z 8 maja 1822), już z Moskwy, gdzie korzystając z map urzędowych, wprowadzał uzupełnienia⁵. Tam też pracował nad mapą grodzisk obejmującą teren całego imperium, którą zamierzał dopracować po kolejnej wyprawie. Obie wysłał do Golicyna jako wynik pierwszego etapu, lecz następnych funduszy nie otrzymał (Chodakowski podejrzewał zemstę Karamzina).

5Joachim Lelewel pisał, że widział niegdyś piękną mapę Chodakowskiego, która potem zaginęła⁶. Musiała to być jedna z wersji owej wielkiej mapy, do której – choć nie miał już za co podróżować – dodawał ciągle nowe znaleziska. Mogło się na niej znajdować nawet 7000 grodzisk. Chodakowski wysłał ją do Wilna wraz z obszernym dodatkiem – Słownikiem horodyszcz – mając nadzieję (płonną), że dotrze tą drogą do Towarzystwa Przyjaciół Nauk, które może przejmie opiekę nad odkrywaniem dawnej Słowiańszczyzny.