1San Francisco 1849, skala 1 : 6600 (61 × 51 cm)

2O Aleksandrze Zakrzewskim (1799–1866) wiadomo niewiele. To dziwne, bo jego kartograficzne dzieła – często pionierskie, zawsze starannie i pięknie wykonane – znajdują się w kolekcjach wielu krajów, jakby „rozsypały się po całym świecie szlakiem jego wędrówki”¹. Historycy wymieniają ich tytuły, wraz z zarysem biografii Zakrzewskiego, lecz jego postać i talent zasługują na więcej – z pewnością na monografię, może też na książkową lub filmową opowieść o życiu „prawdziwie romantycznym”.

3Z zawodu był topografem wojskowym, kartografem i litografem. Służył w Korpusie Inżynierów, uczestnicząc m.in. w tworzeniu wielkich planów Warszawy (1822, 1829). Gdy wybuchło powstanie listopadowe, wykonał mapę Polski w granicach przedrozbiorowych. Odznaczył się też w walkach – awansował z podporucznika na kapitana i otrzymał Złoty Krzyż Wojskowy. Do Paryża przyjechał w 1832 roku i rozpoczął praktykę w Dépôt de la Guerre pod opieką słynnego kartografa Pierre’a Lapie’ego. Wykonał wraz z nim atlas 16 planów bitew, ilustrujący pamiętniki marszałka napoleońskiego André Massény². Wkrótce otworzył własne biuro topograficzno-rytownicze, w którym opublikował co najmniej cztery różne plany Paryża (najbardziej znany to Plan topographique de Paris, 1842), ich wersje kieszonkowe, mapę drogową Francji i wiele innych dzieł. Przedstawił swe prace na Wystawie Narodowej przemysłu francuskiego w 1839 roku i otrzymał honorowe wyróżnienie. Mógł więc dostatnio żyć w Paryżu, lecz pojechał dalej – podpisawszy kontrakt zakładający wykonanie prac kartograficznych na zajmowanych przez Francję polinezyjskich Wyspach Towarzystwa i Markizach, dopłynął do Tahiti, gdzie (z innym polskim kartografem Adamem Joachimem Kulczyckim) sporządził pierwsze dokładne mapy obu archipelagów. Potem udał się do Kalifornii, która przeżywała wówczas szczytowy moment gorączki złota.

4W historii Kalifornii rok 1849 uważany jest za datę symboliczną. Liczba mieszkańców San Francisco osiągnęła wówczas 25 tys. osób, wobec zaledwie tysiąca w roku poprzednim. Z urbanistycznego i organizacyjnego punktu widzenia była to katastrofa – miasto rosło jak na drożdżach, a i tak nie mogło zapewnić miejsc do zamieszkania dla wszystkich Forty-Niners, jak w amerykańskiej literaturze nazywa się poszukiwaczy, co dzień przypływających tu wówczas z całego świata. Administrowanie tym żywiołem wymagało natychmiastowego wykonania map. Zlecony przez władze miasta plan San Francisco został narysowany przez Zakrzewskiego na podstawie urzędowych pomiarów wykonanych przez Williama M. Eddy’ego i szybko, w tymże 1849 roku wydany (jego ręcznie podkolorowaną litografię wykonał Francis Michelin). Jako pierwszy plan „oficjalny” stał się prototypem wielu następnych. Sam Zakrzewski do połowy lat pięćdziesiątych wykonał, a także litografował siedem planów miasta; niektóre z nich ilustrował rycinami własnej roboty. Wydawała je firma Alex Zakreski & Co, mieszcząca się na rogu Washington Street i Montgomery Street. Miała ona wielu klientów, zwłaszcza pośród przedsiębiorców (gorączka złota oznaczała wszak rozkwit rozmaitych biznesów). Mimo to w wigilię roku 1852 Zakrzewski wysłał list do Ignacego Domeyki, prosząc go o pomoc w znalezieniu pracy w Chile. Pisał: „Ja tu nazbierałem nieco grosza, wystawiłem parę domów drewnianych, lecz 4 maja 1851 w nocy z ogniem wszystko spłonęło i znowu golutki, trudnię się teraz litografią i rozmiarami, lecz idzie bardzo twardo, konkurencji dużo”³. Ostatecznie pozostał wówczas w San Francisco, w kolejnych latach publikując jeszcze kilka map Kalifornii oraz mapę Arizony. Dopiero w 1863 roku powrócił do Polski (może chciał znów wziąć udział w powstaniu?), o czym z pewnym opóźnieniem donosiła prasa krakowska: „P. Aleksander Zakrzewski, były oficer inżynierii […] po przeszło 20-letnich podróżach zaeuropejskich wrócił do kraju i otworzył tu zakład fotograficzny”⁴.

5Musiało być coś jeszcze tajemniczego w jego życiu, bo posługiwał się – dość osobliwymi – pseudonimami: niektóre litografie sygnował jako Coquardon, ale używał też miana Alfredoni Zakaszewski⁵.