1Lisboa 1843, skala 1 : 730 000 (39,8 × 43,5 cm)

2Józef Chełmicki – powstaniec, potem student Sorbony, Collège de France oraz École des Langues Orientales – przyjechał do Portugalii w roku 1833 jako podporucznik inżynierii w legionie tworzonym przez Józefa Bema. Po zakończeniu wojny domowej kontynuował służbę wojskową i pod koniec lat trzydziestych, już jako porucznik, został wysłany na rok do afrykańskich kolonii. Owocem tego pobytu stał się dwutomowy opis krajoznawczy Wysp Zielonego Przylądka i portugalskiej części Gwinei (współautorem tomu drugiego był brazylijski historyk, dyplomata i wojskowy Francisco Adolfo de Varnhagen)¹. W książce tej Chełmicki umieścił trzy zrobione przez siebie mapy: archipelagu Wysp Zielonego Przylądka, Gwinei Portugalskiej (obecnie Gwinei Bissau) i bardziej szczegółową – plan portu w mieście Praia na wyspie Santiago – oraz rysunki przedstawiające mieszkańców wysp: ludzi, ptaki, ryby. Dzieło to przyniosło mu sławę, także poza Portugalią. Była to jedna z pierwszych prac opisująca ten region tak obszernie i szczegółowo, więc do dziś jest wznawiana jako niezwykle cenne źródło historyczne.

3Książka nie miała bezpośredniego związku z pracami inżynierskimi, które Chełmicki wykonywał w ramach zadań wojskowych. Napisał ją, bo był czytelnikiem bujnie się rozwijającej literatury podróżniczej, o czym świadczy choćby wzmianka we wstępie, gdzie wymieniał całą plejadę sławnych eksploratorów, osiemnastowiecznych (jak James Cook) i dziewiętnastowiecznych (z Aleksandrem von Humboldtem na czele). Chełmicki uczynił zatem to, co wypadało zrobić oczytanemu Europejczykowi po znalezieniu się w słabo znanym zakątku świata: wykonał opis, rysunki, wreszcie mapy – nieodłączny element podróżniczego gatunku piśmiennictwa. Do świetności dzieła przyczyniło się zapewne i to, że autor był miłośnikiem książek wszelakich, nie tylko geograficznych. W Bibliotece Polskiej w Paryżu zachował się jego list z 1846 roku do Karola Sienkiewicza – sekretarza Wydziału Historycznego paryskiego Towarzystwa Literackiego – zaopatrzony w wykaz i fachowy opis poloniców, które znalazł w Bibliotece Królewskiej w Lizbonie². W liście późniejszym (z 1874 roku) – do szkolnego kolegi, Józefa Ignacego Kraszewskiego – sam usilnie prosił o książki, obiecując rewanż w postaci „skrzynki z butelkami porto”. Corografia Cabo-Verdiana nie była jednak modną, literacką relacją, nie ma w niej fascynacji egzotyką ani zapisów romantycznych przeżyć. Jest za to obfitujący w dane statystyczne opis ziemi, ludzi i ich zatrudnień, nędzy i źle zarządzanego państwa, gdzie brak cywilizacji nie oznacza bynajmniej życia w zgodzie z naturą, lecz niegospodarność władz i wegetację pozbawionych przyszłości mieszkańców. Zapewne dlatego autor opatrzył swą książkę mottem zaczerpniętym z dzieła Dominique’a Dufour de Pradta – jednego z najważniejszych krytyków kolonializmu epoki napoleońskiej – a zatytułowanego Des Colonies et de la révolution actuelle de l’Amerique (Paris 1817).

4Biblioteca Nacional de Portugal odnotowuje dziś przy nazwisku Chełmickiego prawie pięćdziesiąt innych pozycji. Są to przede wszystkim prace z zakresu wojskowości, rysunki, plany architektoniczne, a także mapy. Od roku 1853 brał on bowiem udział w dużym i ważnym przedsięwzięciu kartograficznym: wraz z zespołem Jana Nepomucena Lewickiego – polskiego litografa zatrudnionego specjalnie do tego zadania – przygotowywał na rządowe zlecenie mapy topograficzne Portugalii, które uchodzą wśród historyków za przełomowe w dziejach tamtejszej kartografii.

5Józef Chełmicki umarł jako generał uhonorowany licznymi orderami za zasługi dla swojej drugiej ojczyzny.