1Paryż 1846

2Ignacy Domeyko po raz pierwszy zobaczył te kopalnie wkrótce po przyjeździe do Chile, w roku 1840: Chañarcillo – ten „wielki skarbiec srebra, do którego niedawno jeszcze wkradli się górnicy” – pisał do Mickiewicza w relacji z wędrówki po wysoczyźnie pustyni Atacama1. Góra o nazwie Chañarcillo (1226 m) została odkryta dla górnictwa w roku 1832 i była jednym z najważniejszych regionów wydobywczych w Andach. W dwóch kotlinach znajdujących się na jej północnych stokach istniało w tym czasie 78 kopalń stłoczonych na stosunkowo niewielkim obszarze. Tylko kilkanaście z nich przynosiło stały dochód, po innych, krótko eksploatowanych pozostawały wymowne ślady – wielkie dziury w ziemi pośród jednostajnego, piaszczysto-kamiennego krajobrazu.

3Domeyko stworzył rozmaite opisy tego terenu. Jeden, ściśle naukowy, stał się częścią rozprawy Mémoire sur la constitution géologique du Chili, opublikowanej w paryskich „Annales des Mines” w 1846 roku. Domeyko przedstawił w niej rezultaty swoich badań w kilku rejonach Chile, w tym – w licznych kopalniach miedzi, złota i srebra. Szczegółowo scharakteryzował wówczas geografię i geologię rejonu Chañarcillo, dodając też analizę ekonomiczną (z tabelami obrazującymi wzrost wydobycia i zatrudnienia). Do tekstu dołączył plan tamtejszych kopalń – widzimy je rozmieszczone pośród górskich zboczy. Dwie proste linie obrazują przebieg najbogatszych żył srebra. Były to: La Descubridora (północna) i La Colarada (południowa), a każda z nich mierzyła nieco ponad dwa kilometry2.

4Odmienny opis, już bez mapy, znajduje się w tomie wspomnień Moje podróże. Jak na przyjaciela Mickiewicza przystało, autor zaczął od ludowej opowieści – legendy o „ubogiej pastuszce”, która znalazła na górze Chañarcillo pierwszą „sztukę rodzimego srebra”, co stało się początkiem błyskawicznego rozwoju górnictwa w tej okolicy3. Domeyko przytoczył ją jednak jako przypowieść o sile gorączki niszczącej poszukiwaczy podziemnych bogactw. Pisał: „Srebro i złoto, tak zawsze ubóstwiane i przeklinane od ludzi, przychodzą z onej tajemniczej, podziemnej sfery, do której ludzie wszelkiej […] wiary odnosili zawsze siedliska najgorszych, wiecznych kar piekielnych. Gmin górniczy sądzi, że żyły kruszcowe bogate rosną w otchłani ziemnej, a wiecznej ciemnocie, jak drzewa w ogrodzie szatana. Najlepszy, najcenniejszy kruszec srebra czy złota wychodzi z ziemi brudny, szary, brzydki; ileż to trudu i krwawego potu kosztuje obrobić go z ziemnej skorupy z pomocą ognia czy merkuriusza [rtęci], a gdy się oczyści, jakże się przymila do oczu naszych i zepsutego serca zwodniczym blaskiem”4. Fragmenty Domeyki o kopalniach, przywołujące „gminną” mitologię podziemi i ujawniające jego fascynację pracą górnika, mogłyby się znaleźć na kartach słynnej Kuźni natury5. Romantyzm kopalń wraz z ich ciemną symboliką, dobrze znaną z europejskiej literatury, jest bowiem podstawą tej narracji. Ma ona też społeczne ostrze – przerażenie budził w Domeyce kapitalizm, brutalnie wkraczający w życie górników. Z oburzeniem pisał o wyzyskujących ich przedsiębiorcach, winnych niewolniczej egzystencji pracowników w kraju uchodzącym za wzór obywatelskich swobód. Podkreślał ten paradoks, czyniąc analogię z kopalniami sybirskimi i zauważając, że górniczy lud w Chile, „pod najliberalniejszą z rzeczypospolitych mało co lepszych prerogatyw używa co tegoż powołania i rzemiosła obywatele w Nerczyńsku”6.

5W naukowej rozprawie Domeyki, w jego statystycznych tabelach i – tym bardziej – na mapie trudno dostrzec ślady ciemnego romantyzmu chilijskich kopalń, o którym mówią Moje podróże. Jedyne, co łączy obie narracje, to legenda o „pastuszce” z Chañarcillo, jednak wspomniana w tekście dla fachowych „Annales des Mines”.