1Warszawa 1837, skala ok 1: 3 800 000 (42,6 × 29,3cm)

2Gdy wybuchło powstanie listopadowe, Józef Kobyłecki był porucznikiem artylerii w carskiej armii. Odmówił jednak udziału w tłumieniu zrywu i został służbowo przeniesiony najpierw do Moskwy, a potem do Tobolska. W latach 1831–1834 brał udział w inspekcjach jeszcze odleglejszych placówek wojskowych, dzięki czemu poznał duży obszar południowej Syberii, aż po granicę chińską1. Po powrocie do kraju opublikował (pod kryptonimem J.K.) dzieło krajoznawcze ozdobione własnymi rycinami, do którego dodał Mappę Syberyi wraz z mniejszą Mapką Jeziora Bajkału i drogi do Kiachty przez grzbiet góry Chamar Daban2. Informacje o ukazaniu się książki podała zarówno prasa krajowa (np. warszawska „Gazeta Codzienna” z 15 lutego 1837, lwowskie „Rozmaitości” z 6 maja 1837), jak i emigracyjna: „Kronika Emigracji Polskiej” odnotowywała w tymże roku (t. 6, s. 16), że „w Warszawie wyszły: Podróże po Syberii w 1831–33 przez J.K. 2 tomy z mappą i widokami (zapewne d’après nature)”, rok później zaś „Młoda Polska” (w dodatku z 20 lipca, s. 77) opublikowała ich fragment.

3W tym samym czasie (1837) wydano Dziennik podróży Józefa Kopcia i z obu tych dzieł, jedynych (poza pamiętnikami Beniowskiego) znanych wówczas polskich relacji z Syberii, korzystał Mickiewicz podczas prelekcji w Collège de France. Z tekstu „bezimiennego autora” wybrał dwa urywki: pierwszy, poświęcony tunguskim szamanom, krótko streścił, a drugi, opisujący zorzę polarną i wschód słońca, zacytował obszerniej3. Posłużył się nimi dla zilustrowania „życia duchowego” mieszkańców Syberii oraz „wygnańców i wszystkich skazańców”, którzy – jak mówił – „są także niejako szamanami”4. Fragmenty te stanowiły świadectwo kluczowe dla wywodu o duchowym wpływie Sybiru na Polaków, choć Mickiewicz wiedział, że treść książki bardzo odbiegała od mitu syberyjskiego męczeństwa. Przedstawiała bowiem krainę szczęśliwą i dobrze rządzoną; o polskich zesłańcach zaś w ogóle (poza wzmianką o Józefie Kowalewskim) jej autor nie pisał5. Dołączoną mapę pominął Mickiewicz milczeniem. To jednak ją miał wówczas pod ręką, a nie mapę Kopcia (ukazała się dopiero w wydaniu berlińskim z 1863 roku), i choć mógł znać inne współczesne mapy tego obszaru (np. Pierre’a Lapie’ego z 1833 czy Conrada Malte-Bruna z 1837 roku), to tylko na tej widniały polskie nazwy.

4O powstaniu Mappy Syberyi wiemy niewiele, historycy kartografii jedynie ją odnotowują6. Nie poświęca jej większej uwagi Antoni Kuczyński, który o Kobyłeckim wielokrotnie pisał i cenił jego książkę jako źródło do badań nad syberyjskimi ludami (tereny ich zamieszkiwania można też zobaczyć na mapie), nazywając ją pierwszą w polskiej literaturze „małą monografią etnograficzną” tego obszaru7. Więcej można ustalić na temat bajkalskiego aneksu – Kobyłecki wielokrotnie przywoływał w tekście dzieło Aleksieja Iwanowicza Martosa i to z niego przerysował mapkę8. Nie tylko jednak przetłumaczył nazwy na język polski, ale i wprowadził spore zmiany, m.in. wpisał nazwy pasm górskich, dorysował górę Chamar Daban, a przede wszystkim do „Morza Bajkał” dodał „Święte”, gdyż – jak pisał – tak było „zwane przez Mongołów”9. Dokonał jeszcze jednej dyskretnej i dość tajemniczej poprawki: widoczną u Martosa „Drogę do Moskwy” nazwał „Drogą do Rosji”, co być może sugerowało odrębność tej krainy od imperium, ale brzmiało przecież jak tytuł pierwszego fragmentu Ustępu z III części Dziadów.

5Mickiewiczowskie prelekcje unieśmiertelniły nazwisko Kopcia, Kobyłecki – choć przez długi czas czytany jako autor niedostępnych nigdzie indziej informacji – pozostał bezimienny na lata. Czy Słowacki, pisząc Anhellego, znał jego Wiadomości o Syberyi? Badacze Słowackiego odnotowują wprawdzie zbieżność dat (wydanie w 1838 roku), lecz wątpią, by tak było10. Gdy jednak czyta się, co pisał Kobyłecki o niebie na dalekiej północy, nie sposób pytania tego pominąć.