1Paryż 1835

2Szkic ołówkowy wykonany ręką Ludwika Platera i datowany na listopad 1835 przechowywany jest w Bibliotece Polskiej wśród papierów Wydziału Statystycznego Towarzystwa Literackiego w Paryżu. Nie zachował się żaden ślad, by ktoś kiedykolwiek z rysunku tego korzystał. Jest to schematyczny plan francuskiej stolicy, zgodny z obowiązującym wówczas podziałem administracyjnym na dwanaście okręgów i czterdzieści osiem mniejszych dzielnic. Czarnymi punktami zaznaczono miejsca zamieszkania członków Towarzystwa Literackiego. W dolnych tabelach znajdują się ich nazwiska, rozdzielone na dwie kolumny – mieszkańców prawego i lewego brzegu Sekwany, przypisane do okręgów i dzielnic. Nazwisk jest 57, oprócz Mickiewicza i Chopina są tu m.in. Niemcewicz, Olizar, Witwicki, Bem, Sienkiewicz, Grzymała, Sobański, Błotnicki, Plater Ludwik (prawy brzeg) i Domeyko, Wołowscy Franciszek i Ludwik, Jełowicki, Pogonowski, Platerowie Cezary i Władysław (lewy brzeg). Członków Towarzystwa nie-Polaków, czyli jak zapisano w tytule – „cudzoziemców” (co oznaczać wszak miało także rodowitych Paryżan), autor pominął. Za ważne uznał tylko dane polskie.

3Szkic nie zawiera nazw ulic czy konkretnych adresów, nikt do nikogo wedle tej mapy by nie trafił. Dopiero po dłuższym oglądzie nasuwa się wniosek, że ma ona charakter statystyczny – jej autora interesowało tylko, ilu członków Towarzystwa mieszka na poszczególnych obszarach: w pierwszym okręgu 28, w drugim – 7, w trzecim – żaden, toteż okręgu tego nie zaznaczono, a czarne punkty pojawiają się dopiero w „dziesiątce”, „jedenastce” i „dwunastce”. Skąd więc potrzeba takiej mapy, dlaczego i po co ją narysowano? Wydział Statystyczny został utworzony dopiero w roku 1838, a zatem rysunek nie miał związku z jego działalnością¹. Czy był zaczątkiem jakiegoś innego, dużego zamysłu kartograficznego? Nic o tym nie wiadomo.

4Interesujący jest jednak kontekst, w jakim szkic ten powstał. Plater od dawna fascynował się statystyką, lecz wydany przez niego w Poznaniu w 1827 roku Atlas statystyczny Polski i krajów okolicznych wskazuje, że pojmował ją wówczas tradycyjnie – raczej jako państwoznawstwo niż jako naukę opartą na analizie i interpretacji dużych zbiorów liczbowych. Gdy jednak przyjechał do Paryża w 1831 roku, trafił w sam środek gorących dyskusji francuskich nad metodami i rolą statystyki jako narzędzia administrowania państwem. Rosnąca wiara w skuteczność polityki kierującej się wiedzą o liczbach, a w konsekwencji utworzenie ministerialnego Biura Statystycznego w roku 1833 oraz aktywność licznie zakładanych towarzystw statystycznych (jak Société Française de Statistique Universelle, z którym współpracował Jędrzej Słowaczyński) spowodowały zalew naukowo-urzędowych publikacji prezentujących władzy i obywatelom rozmaite dane dotyczące państwa. Zaczęły się też powoli pojawiać nowoczesne mapy statystyczne, gdzie liczby zyskiwały przedstawienie graficzne (pierwszy kartogram – mapę wykorzystującą odcienie szarości odpowiadające wartościom liczb – opublikował Charles Dupin w 1826 roku). Autorami tych dzieł byli nie kartografowie, lecz statystycy, ekonomiści, inżynierowie czy lekarze, jednak nowa relacja między liczbą a obrazem, wypracowywana przez nich w tych latach, okazała się rewolucją mającą w przyszłości radykalnie zmienić postać kartografii².

5Liczby chciał też pokazać Plater. Na jego mapie nie ma adresów, ale jest idea: przedstawić obecność Polaków w Paryżu. Może tych, którzy jak Francuzi mają swoje naukowe stowarzyszenie. A może wszystkich Polaków? I nie tylko w stolicy? Jakikolwiek był zamysł, chciał go wykonać w formie odpowiadającej nowoczesnej wyobraźni, wykorzystać sposób przedstawiania informacji cieszący się uznaniem, by poglądowo uzmysłowić „zamieszkanie” Polaków w przestrzeni Francji. Dopracowana mapa statystyczna miała szansę zaciekawić publiczność, zarówno polską, jak i francuską, ale także stać się politycznym argumentem, choćby w emigranckich zabiegach u rządu francuskiego, w których Plater wówczas uczestniczył. Statystykę dotyczącą obcokrajowców prowadziły już zresztą miejscowe instytucje, lecz pierwsza obrazująca ją mapa stolicy – Fréquence des étrangers à Paris Jacques’a Bertillona – ukazała się dopiero pięćdziesiąt lat później³.