1bez daty (30,2 × 26,2 cm)

2Plan bitwy, to szczególny „gatunek” kartograficzny o starożytnym rodowodzie. Można by go pewnie porównać do ody, bo plany takie powstawały niegdyś w hołdzie dla władców, wielkich wodzów, bohaterów. Upamiętniały zwycięstwa i klęski zmieniające bieg dziejów. W polskim wieku XIX mapy bitew historycznych wykonywali znani autorzy, np. Leonard Chodźko publikował w „La Pologne historique…” plany walk pod Kliszowem i Wiedniem, Aleksander Zakrzewski zaś rysował i litografował plany z okresu wojen napoleońskich. Przede wszystkim tworzono jednak kartograficzne obrazy współczesnych bojów – walk powstania listopadowego. Pola, na których się rozgrywały, ich nazwy miejscowe, wcześniej niewiele mówiące, stawały się wszak częściami patriotycznego imaginarium i zyskiwały sławę mitycznych Termopil, jak w popularnym wierszu poety-powstańca Franciszka Kowalskiego: „Pomnisz Stoczek, Nur, / Okuniewski bór? / Pomnisz Kuflów, Białołękę, / Wawer, Dęby, Ostrołękę / Gdzie dział ryczał chór?” (Stańmy, bracia, wraz…, 1831).

3Kartografia wspierała pracę pamięci, której służyła cała romantyczno-batalistyczna kultura, poczynając od pierwszych chwil bitwy – od sytuacyjnych szkiców rysowanych w terenie. Wiele z nich pozostało w rękopisach, inne, potem dopracowywane, ilustrowały wspomnienia, pamiętniki i historyczne dzieła poświęcone insurekcji. W taki właśnie sposób stworzono atlas uzupełniający słynną Historię powstania narodu polskiego w roku 1830 i 1831 Richarda Otto Spaziera, wykonany przez Augusta Kneisela według materiałów polskich generałów i oficerów służb topograficznych1. Jakkolwiek owe szkice i mapy stanowiły cenne pamiątki, a nawet relikwie, które żołnierze zabierali ze sobą na emigrację, pełniły też inną funkcję – dokumentów pozwalających oceniać przebieg walk i działania dowódców. W zaciętych, uwikłanych w bieżącą politykę dysputach o przyczynach narodowej klęski argumentami bywały więc także plany bitew, jako dowody chwały lub hańby nieraz wykorzystywane w personalnych sporach.

4Pośród zachowanych map duża grupa dotyczy Ostrołęki. Do najbardziej precyzyjnych historycy zaliczają plany pułkownika Marcina Klemensowskiego oraz kapitana Józefa Kowalskiego2. Obaj byli uczestnikami bitwy i obaj pozostawili po sześć mapek obrazujących kolejne fazy walki. Miały one tytuły (Natarcie 3 dywizji piechoty, Natarcie 1 dywizji piechoty, Szarża jazdy, etc. ) bądź zamiast tytułu – kolejne godziny pamiętnego dnia. Przedstawiały zatem rodzaj narracji, którą – kontynuując literackie porównania – zestawiać trzeba już nie z odą, lecz z Mickiewiczowskim „opowiadaniem adiutanta”. Podobną narrację zamierzył pewnie nieznany autor mapki Ostrołęka 1831 – plan bitwy – godz. 113. Jego plan nie jest może tak czytelny i dokładny jak inne, bardziej znane, lecz ma w sobie to, co tak fascynowało romantyków – piękno bitwy.

5„Narew płynie tutaj w prostej prawie linii, formując jeden bok podłużnego czworoboku. Naprzeciwko drugi bok tegoż formują wzgórza piaszczyste zarośnięte, z których najważniejsze znajdują się wprost naprzeciw mostu. Dwa mniejsze boki czworoboku formuje z jednej strony łacha, od Narwi ciągnąca się obok wysypanego traktu, ku pruskiej granicy prowadzącego, z drugiej zaś strony rzeka Omulew” – tak okiem sztabowca oglądał teren bitwy (na prawym brzegu Narwi, gdzie rozegrało się ostateczne starcie) Ignacy Prądzyński4. Na prezentowanej mapce widać początkowe rozmieszczenie polskich wojsk, tzn. na obu brzegach: czarnym kolorem oznaczono piechotę, czerwonym (wbrew konwencji przypisującej czerwień wrogom) – jazdę i artylerię. Przerywane linie wskazują ruchy oddziałów, dostrzec więc można również, jak na lewym brzegu wycofują się one w stronę miasta i mostów, chcąc połączyć się z wojskiem na brzegu prawym. Oddziałów Dybicza jeszcze tu nie ma – pojawią się wkrótce po godzinie jedenastej.