1Paryż 1859, skala 1 : 300 000 (65,8 × 50,5 cm)

2Historia powstawania Karty dawnej Polski wymaga przywołania wielu nazwisk. Potocznie nazywana „mapą Chrzanowskiego”, karta była pracą zbiorową, stworzoną wysiłkiem dziesiątek, także anonimowych, osób. Była też dziełem unikatowym. Przedsięwzięcia o takim rozmachu – obejmującej cały kraj szczegółowej mapy topograficznej – podejmowały się zwykle jedynie odpowiednio wyposażone instytucje państwowe. Ta mapa powstała bez udziału państwa. Słusznie się mówi, że była wielkim dziełem Wielkiej Emigracji¹.

3Pomysł jej wydania w Paryżu wyszedł od dawnych oficerów Kwatermistrzostwa, którzy przed powstaniem listopadowym pracowali nad mapą Królestwa Polskiego. Pierwszy projekt przedstawił w ich imieniu Piotr Pogonowski w 1833 roku, chcąc zainteresować nim Towarzystwo Pomocy Naukowej. Szanse na realizację pojawiły się dopiero kilka lat później, kiedy zaangażował się w przedsięwzięcie gen. Wojciech Chrzanowski. W 1837 roku złożył on następny projekt, tym razem dla Towarzystwa Literackiego w Paryżu. Wówczas to zaczęto propagować wśród wychodźstwa ideę całościowej mapy Polski. Postanowiono też skontaktować się z krajem: „Powiedz, komu można będzie – pisał sekretarz Wydziału Historycznego – o projekcie ogólnej mappy Polski, którą tu chcemy wydawać […] mów o tym obywatelom, czy by nie chcieli wziąć akcji po fr. 100 […] Mów o tym i księgarzom dodając, że mappa owa złożona z 20 arkuszy nie będzie kosztować więcej jak 3 dukaty […]”². Mapa okazała się jednak o wiele większa i o wiele droższa. Książę Adam Czartoryski ofiarował na ten cel 12 000 fr. z zapisu zmarłego Ludwika Paca, ale na jeden arkusz wydawano 2000 fr.³ Co zamożniejsi kupowali więc akcje (jak Władysław Zamoyski czy Karol Kniaziewicz), rozpisano też prenumeratę⁴. Gdy pieniędzy ciągle było mało, proszono o datki na publiczną sprawę (Zygmunt Krasiński przekazał za pośrednictwem Delfiny Potockiej 1000 fr.⁵).

4Prace jednak trwały. Prowadzono je od 1841 roku pod kierunkiem Chrzanowskiego i jego współpracowników, Teofila Zabłockiego i Józefa Kowalskiego, korzystając z doświadczeń zdobytych przy mapie Kwatermistrzostwa oraz – wobec braków materiału – z map obcych: Josepha Liesganiga (Galicja), Friedricha Bernharda Engelhardta (zabór pruski) i Fiodora Fiodorowicza Szuberta (zabór rosyjski). Kartę rysował Auguste-Henri Dufour (było to jego kolejne dzieło wykonane wraz z Polakami), rytowali francuscy i polscy rytownicy, korektę powierzono Polakom, którzy mieli dbać o właściwy zapis nazw miejscowych. Do roku 1848 ukazało się u Louisa Antoine’a 38 arkuszy, po czym prace przerwano. Chrzanowski wyjechał z Francji, a Wydziały Historyczny i Statystyczny Towarzystwa wszczęły spór o prawo do podjęcia prac na nowo. Przedsięwzięcie pozostałoby niedokończone, gdyby w 1857 roku nie zdecydowano się stworzyć komitetu wydawniczego (prócz Czartoryskiego znaleźli się w nim: Eustachy Januszkiewicz, Walerian Kalinka i Józef Klaczko), który powołał na nowego kierownika Feliksa Wrotnowskiego. Dzięki jego energii edycja dobiegła końca: w roku 1859 ukazał się ostatni, 48. arkusz.

5W długim artykule poświęconym historii powstawania Karty Wrotnowski pisał: „Nie może być obojętnym dla Kraju, jak ten owoc wydany na tułactwie zawiązał się, rozwijał i dojrzewał. Jest w nim nie tylko zasługa Emigracji, ale i dowód żywotnych sił narodu […]”⁶.