1(526 × 98 cm)

2W roku 1857 Konstanty Tyszkiewicz – członek towarzystw naukowych i Wileńskiej Komisji Archeologicznej, autor prac o pradziejach Litwy i południowej Rusi – odbył podróż rzeką Wilią. Jej owocem było wydane przez Kraszewskiego, już po śmierci autora, obszerne dzieło Wilija i jej brzegi1. Do książki zaplanowano dodatki: zbiór prawie stu „pieśni gminnych” usłyszanych od okolicznej ludności, mapę początkowego odcinka rzeki, którą wedle pomiarów sporządził członek ekipy, geometra Jerzy Szantyr (z rysunkami Arthura Bartelsa) oraz Atlas raf głównych – szkice 12 kamienistych bystrzy, niebezpiecznych dla żeglarzy. Pieśni zostały dodane, lecz ani mapy, ani atlasu wówczas nie opublikowano. Złożone przez Tyszkiewicza w Wileńskim Muzeum Starożytności, po latach trafiły do zbiorów uniwersyteckiej biblioteki2. Niedawno okazało się, że brulionowy egzemplarz mapy (bez rysunków) znajduje się także w Warszawie3.

3Dzieło o Wilii rozpoczynają słynne strofy Mickiewicza, w których „naszych strumieni rodzica” łączy się z Niemnem, oraz przypomnienie gawęd z tomu Brzegi Wilii autorstwa Ignacego Chodźki. Tyszkiewicz czuł się ich kontynuatorem. Pisał więc we wstępie, że rzece tej brakowało dotąd ujęcia naukowego – historiografa, „który by płynąc po jej wodzie, mierzył ją we wszelkich kierunkach, spisywał po drodze jej dzieje, zbierał nadbrzeżnego ludu obyczaje, podania i pieśni jego gminne”4. Tak właśnie widział swoją rolę – jego badania uzupełnić miały to, co opisały poezja i proza. By jednak portret rzeki stał się wierny, to prócz słów, obrazów i muzyki niezbędna była też mapa.

4Za niestosowne uważał Tyszkiewicz zachwyty rodaków nad podróżami po modnych a odległych rzekach – Missisipi, Nilu, Dunaju, Renie, Elbie – podczas gdy „nikt z ludzi poświęconych nauce, nikt, mówię literalnie, nie przepłynął żadnej własnej rzeki”5. Sam chciał w młodości przebyć je wszystkie (udało mu się tylko spłynąć fragmentem Dźwiny), lecz gdy rozpoczynał swą najważniejszą ekspedycję, był już człowiekiem poważnie chorym. Z żalem wspominał ten młodzieńczy projekt, w którego efekcie powstać miał historyczno-etnograficzny opis oraz wielka, szczegółowa mapa wszystkich „naszych” rzek, nie tylko Wilii. Dlatego też przedstawiał w swym dziele historyczny rys polskiej kartografii od czasów zygmuntowskich, ze szczególnym uznaniem opisując udane i nieudane wysiłki stworzenia map hydrograficznych.

5Jego mapa objęła początkowe 72 wiorsty (prawie 77 km) Wilii – odcinek, jak pisał Tyszkiewicz, najmniej znany i dotąd niewymierzony porządnie – odwzorowując tereny nadbrzeżne na obszarze do połowy wiorsty. Była „na duży rozmiar, bo na 100 sążni w angielskim djunie [calu] wykonana”6. Do przeprowadzania pomiarów i zapisu informacji zabrał w podróż od dawna przygotowywany sprzęt, wypełniający (wraz z dobrze zaopatrzoną kuchnią oraz piwniczką) pięć dużych łodzi, w tym „machinkę” własnego pomysłu – skomplikowane urządzenie miernicze (koło poruszane nurtem, zębatka, pręt, igła zegarowa, cyferblat i dzwonek oznajmiający przepłyniętą odległość), które wszakże nie zadziałało z powodu zmiennego prądu rzeki. Na szczęście Tyszkiewicz miał też „przestrzeń wymierzoną lądem i wiernie przerysowaną”7. Wyruszającą ze wsi Kamień „flotyllę” badawczą pobłogosławił z brzegu miejscowy proboszcz – był nim dawny filareta i przyjaciel Mickiewicza, znany z Dziadów ksiądz Józef Lwowicz.