1Warszawa 1826, skala ok. 1 : 530 000 (54 × 40 cm)

2Atlas Królestwa Polskiego – najsłynniejsze dzieło kartograficzne Juliusza Kolberga1 – składał się z ręcznie kolorowanych map ośmiu województw, na które od 1816 roku podzielone było Królestwo. Każda miała tytuł oraz objaśnienia w dwóch językach – po polsku i po francusku – i zawierała także „rys statystyczny”. Karty atlasu litografowane przez Józefa Sławińskiego, drukowane na pięknym i mocnym welinowym papierze, ukazywały się pojedynczo w latach 1826–1827 i można je było nabywać oddzielnie, płacąc 4 zł za jedną lub 32 zł za ozdobnie oprawioną całość, co było ceną umiarkowaną. Jako jedna z pierwszych wydana została Mappa jeneralna województwa mazowieckiego2.

3Anonimowy recenzent Atlasu polecał go publiczności jako rzecz ważną dla każdego mieszkańca Królestwa, a nawet cudzoziemców: „w wielu już rękach miałem sposobność widzieć to szacowne dzieło, które i mnie samemu służyło za nieomylnego przewodnika podczas zwiedzenia, w ciągu upłynionego lata, najodludniejszych okolic województwa mazowieckiego”. Recenzentem tym był Joachim Lelewel. Pisząc incognito, nie powoływał się na kartograficzną wiedzę ani naukowy autorytet, lecz występował jako „prosty” użytkownik, który wędrował po Mazowszu z mapą w ręku. (Dodawał jedynie, że czynił to „z polecenia rządowego” i w celu obserwacji „stanu przyrodzonego” tej części kraju). Jako wędrownik zwracał więc uwagę przede wszystkim na dokładność mapy, pozwalającej nie zabłądzić w terenie i zaoszczędzić czas. Pisał: „karta takowa musi mieć na sobie najwierniej poodznaczane miejsca zarosłe lasami od miejsc uprawnych, musi mieścić na sobie wszystkie błota, jeziora i strumienie ze ścisłym oznaczeniem ich rozciągłości i kierunku, słowem przedstawiać wierny obraz w główniejszych zarysach stanu, w jakim ziemia z natury lub pod wpływem ludzi zostaje. Te i inne zalety miałem możność sprawdzić na mapie województwa mazowieckiego, na której nad spodziewania moje znalazłem wszystkie miasteczka i wsie tak dokładnie względem siebie umieszczone, że prawie nigdy nie miałem potrzeby pytać się miejscowych mieszkańców, gdzie się w każdym czasie znajduję i w którą stronę mam się udać […]”3. Mapa ta – zdaniem Lelewela – dawała więc możliwość bezpiecznej podróży bez korzystania z pomocy znających teren przewodników. Jedyny zarzut, jaki jej czynił recenzent, to nazbyt duże zagęszczenie napisów i symboli, utrudniające ich odczytywanie.

4Wędrówka po szlakach Mazowsza stała się romantycznym toposem kilkanaście lat później, kiedy to swoje wyprawy rozpoczęli „warszawscy cyganie”, związani ze stolicą działalnością literacką, artystyczną, wydawniczą, a czasem konspiracyjną. Słynne były ich wypady poza rogatki miasta i dalej, w głąb odkrywanej przez nich krainy „rodzimych skarbów” – ludowych legend i pieśni4. Mapy nie pojawiają się raczej w opisach ich wypraw, zapewne nie tylko dlatego, że w „cygańskiej” kieszeni brakowało owych 4 zł. W odróżnieniu od Lelewela warszawscy miłośnicy wędrówek chcieli raczej zagubić się w przyrodzie, zanurzyć w odległym od cywilizacji życiu wieśniaków, a pytanie ich o drogę stwarzało okazję do nawiązania rozmowy. Z map korzystał jednak Oskar Kolberg. On także rozpoczął podróżowanie po kraju od okolic Warszawy, a w roku 1841 odbył czterodniową pieszą wycieczkę do Czerska w gronie znajomych literatów, malarzy i muzyków5. Map, przede wszystkim dzieł swego ojca Juliusza, używał zwłaszcza do geograficznej lokalizacji zbieranych przez siebie pieśni6. Sam – zamiast map – robił tabele, starając się w nich dokładnie zaznaczyć, gdzie zanotowana pieśń najczęściej daje się usłyszeć.