1London 1837 (33 × 49 cm)

2Mapa ta pochodzi z dzieła Atlas Containing Ten Maps of Poland Exhibiting the Political Changes That Country Has Experienced During the Last Sixty Years from 1772 to the Present Time. Preceded by a Geographical, Historical, Political, Chronological, Statistical, Literary and Commercial Table, Compiled from Works of Malte-Brun, Stanislas Plater, Lelewel, Swiencki, Rulhière, Ferrand, Balbi, Schnitzler, Hassel, L. Chodźko and Other Eminent Writers. Edited by J.M. Bansemer & P. Falkenhagen Zaleski, Polish Refugees. Była to więc praca korzystająca z dorobku wielu, nie tylko polskich kartografów, jakkolwiek główne jej źródło stanowił atlas rozbiorów Polski, który Auguste-Henri Dufour i Leonard Chodźko wydali w roku 1831 w Paryżu. Edycja ta miała na celu propagowanie sprawy polskiej na Wyspach. Do ośmiu map ukazujących okrajanie granic poddawanego kolejnym rozbiorom terytorium – począwszy od Poland in 1772 with its principal geographical divisions – wydawcy dołączyli dwie mapy wyznaniowe i językowe Polski oraz terenów sąsiednich, a także tablicę z rozmaitymi wiadomościami historycznymi. Tak skonstruowane dzieło powstało na zamówienie Towarzystwa Literackiego Przyjaciół Polski, które w 1834 roku powierzyło tę pracę Janowi Marcinowi Bansemerowi i Piotrowi Falkenhagen-Zaleskiemu; wiceprezes Towarzystwa – lord Dudley Stuart – patronował jej wykonaniu¹.

3Obaj autorzy zdążyli już sporo zrobić dla emigracyjnych wydawnictw. Falkenhagen-Zaleski wydawał w Edynburgu w roku 1833 pismo „The Polish Exile” (wraz z Napoleonem Żabą), gdzie umieszczał też własne artykuły². Bansemer próbował założyć emigracyjny ośrodek wydawniczy, publikując w Lipsku pracę Mariana Brzozowskiego La guerre de Pologne en 1831 (1833) oraz dwa druki ulotne Modlitwa pielgrzyma i Litania pielgrzymska (1833) wyjęte z Mickiewiczowskich Ksiąg³. W związku z dziełami poety miał zresztą więcej planów, czego ślady widać w korespondencji Mickiewicza⁴. W Londynie założył polską drukarnię przy Drury Lane, gdzie w roku 1836 opublikował Marię Antoniego Malczewskiego z własnym wstępem i dedykacją dla Klaudyny Potockiej (była to pierwsza książka wydana po polsku w Anglii). W wydaniu tym zaproponował nową pisownię, oznaczając zmiękczenia spółgłosek znakami diakrytycznymi („Antońego” zamiast Antoniego, „step´e” zamiast stepie). Źródła przedstawiają go jako pełnego poświęcenia zapaleńca, jakkolwiek Stefan Garczyński zapewniał Mickiewicza z Drezna, że to „wietrznik niesłychany”, a dobry znajomy Bansemera, Leonard Niedźwiecki, pisał ostro i nieobyczajnie: „Bansemer jest pinda. Chodzi koło swoich interesów jak zasrany”, co znaczyć miało, że o interesy nie dba, obietnic nie dotrzymuje i na czas z niczym zdążyć nie potrafi, gdyż „ma głowę umiejętności pełną, ale tak nieszczęśliwą (zapewne guzem nieszczęścia obdarzoną), że wielkie zachodzi pytanie, czy nie lepiej by mu było bez głowy na świecie”⁵. Dodać można, że Bansemer pełnił funkcję kasjera Towarzystwa, lecz wskutek „niewyjaśnionych nieregularności w rachunkach” stracił tę posadę⁶.

4Atlas, będący dużym przedsięwzięciem również pod względem finansowym, został jednak wydrukowany i rozpoczęto akcję jego rozpowszechniania wśród brytyjskich osobistości oraz w środowisku emigranckim (także w Paryżu, Lipsku i Nowym Jorku); znaczną rolę odegrał tu wspomniany Niedźwiecki. Podczas rocznego posiedzenia Towarzystwa lord Stuart powitał ukazanie się książki dwóch „Polish Refugees” słowami: „Atlas ten będzie wielkiego użytku dla każdego, kto zechce poznać Historię Polską; od dawna czułem potrzebę podobnego dzieła”⁷.