Od Autora

1Tytuł Wojna i okolice mógłby scalać nie jedną monografię, ale wielotomowy cykl. Jego celem powinno być nowe – odnowicielskie – spojrzenie na literaturę czasów wojny i okupacji. Przedmiotem rozważań należałoby uczynić zarówno kwestie i utwory dobrze znane (niekiedy zapoznane), jak i zagadnienia oraz teksty do tej pory pomijane, niedostatecznie przemyślane. A są one z różnych powodów ciekawe, intrygujące – zarówno dla przedstawicieli środowiska naukowego, uczestników dyskursu publicystycznego, jak i dla współczesnego czytelnika.

2Tak rozumiany zamysł – polegający na napisaniu od nowa polskiej historii literatury dotyczącej „epoki pieców” – jest wyzwaniem, które może zrealizować nie pojedynczy badacz, ale zespół badaczy lub zespoły badawcze. Wojna i okolice w idei całościowego ukazania nieznanych problemów albo ponownego sięgnięcia po już poruszane pytania i wątpliwości badawcze, usytuowania ich na szerokim tle historycznoliterackim, społeczno-politycznym i kulturowym nawiązuje do zamysłu przyświecającego Tematom (nie)opisanym, Wokół Zagłady oraz Rozrachunkom z wojną¹. W przywołanych publikacjach postawiłem sobie dwa zadania. Po pierwsze, wskazać zestaw „białych plam” wciąż obecnych w refleksji nad literaturą wojny i okupacji. Sporządzona przeze mnie lista jest niepełna, ale też jej stopniowe uzupełnianie – rejestr zagadnień domagających się zintensyfikowanych analiz – winno być efektem pracy wielu reprezentantów środowiska akademickiego, zainteresowanych piśmiennictwem o „czasach pogardy”. Po drugie, Tematy (nie)opisane, Wokół Zagłady oraz Rozrachunki z wojną uzupełniają luki poznawcze w literaturze przedmiotowej. Są wśród nich te wyjątkowo doniosłe, naglące i oczekujące na rzetelne omówienia: słownik topiki wojennej (analogicznie jak słownik topiki holokaustowej) oraz monografia kategorii męskości w kontekście wojny, jej przemiany po zwycięstwie nad hitleryzmem i w epoce pokoju w Europie (do zagadnień tych nawiązują „Prawdziwi” mężczyźni. O prozie socrealizmu i jej kontynuatorach)².

3Pod pojęciem „okolice wojny” rozumiem czasowe, jak i tematyczne obrzeża doświadczenia wojennego – jednego z centralnych w dwudziestowiecznej historii Polski (a być może centralnego). Należy do nich rzadko zgłębiany przez literaturoznawców obraz lat 1944/45–1948 w poezji, prozie, przekazach pamiętnikarskich i autobiograficznych³. Sięgam po niego w artykułach Pamięć powojnia w kryminale retro oraz Pasie ziemi niczyjej. Do tego samego zbioru problemów przemilczanych wypada zakwalifikować omówienie pogromów antyżydowskich w polskiej literaturze. Odwołuję się do niego w studium Temat pogromów w wojennej i powojennej prozie polskiej (1939–2015). Rekonesans⁴.

4Szkice zgromadzone w niniejszym tomie sięgają po pytania i wątpliwości generowane bezpośrednio przez rzeczywistość wojny oraz pierwszych lat powojennych. Jednak ich zakres nie ogranicza się wyłącznie do eksploracji najróżniejszych wymiarów traumatycznych przeżyć w relacjach bezpośrednich i pośrednich świadków. W Wojnie i okolicy przyglądam się również mechanizmom funkcjonowania świadomości społecznej, pytam o to, jak obrazy, mity i stereotypy wywodzące się z czasów pogardy ewoluowały w kolejnych latach, jak się zmieniały i jak zmieniały (formowały) tożsamość Polaków⁵ (do tych kwestii wprost odsyła Legenda Westerplatte w tekstach literackich, ale też „Nigdy więcej!” – historia pewnej utopii).

* * *

5Każdy z ośmiu szkiców zgromadzonych w zbiorze pt. Wojna i okolice był wcześniej publikowany w książkach zbiorowych lub na łamach czasopism. Niemal wszystkie zostały znacząco zmienione. Modyfikacje polegają najczęściej na poszerzeniu pola analiz, a wraz z nim – objętości poszczególnych artykułów w stosunku do wersji z pierwodruków.