1Wracam do rzeczy i nie zatrzymując się dłużej nad metodami dawniejszymi, przedstawię na polu mnemoniki:

II. Usiłowania najnowsze

2Tu bez wątpienia pierwsze miejsce zajmuje metoda mnemoniczna polska¹. Metoda ta jest prosta, a przynajmniej najmniej złożona, jak tylko być może, i dlatego da się wszędzie zastosować, a w zastosowaniach dziwne już wydała skutki. Oto są wiadomości przemawiające za naszą metodą mocniej nad wszystkie zarzuty. Na pensji p. Clair² w Paryżu zastanawiało publiczność ogromne rozwinięcie pamięci w młodych panienkach od 7–18 roku, tak że nie wiedziano, czemu się dziwić: im czy metodzie polskiej. Wymienić bowiem imiona panujących i wypadki znaczniejsze w roku danym w historii powszechnej już jest wielką rzeczą; ale wyliczyć je w 50 państwach spółcześnie³ przez wszystkie epoki, zachować w pamięci 90 000 dat chronologicznych – to nie do uwierzenia, a jednak było i jest tak w samej rzeczy. Młode dziewczęta mnożą i dzielą na pamięć, przez liczby pojedyncze, z nadzwyczajną szybkością i dokładnością; podnoszenie do potęg i wyciąganie pierwiastków odbywa się z równą łatwością, a 50 wyrazów obcych, raz tylko słyszanych, powtarza każdy uczeń. Najuczeńsi erudyci podziwiali w Paryżu to bogactwo wiadomości faktycznych. Uczeń z miernymi zdolnościami uczy się co dzień 100 wyrazów z obcego języka, 20 artykułów Kodeksu Napoleona z objaśnieniami Rogrona⁴ itp. W matematyce to szczególniej zadziwia, że z równą łatwością np. mówią, iż 48 podzielone przez 8 daje 6, jak 48 741 265 391 podzielone przez 8 daje 6 092 658 173⁷/₈ itp., a dla nauczenia się tego tyle podobno tylko czasu potrzeba, ile dla nauczenia się tabliczki mnożenia.

3Pytanie: dlaczegoż więc metoda Jaźwińskiego nie jest tak upowszechniona, jakby się po tych zadziwiających skutkach spodziewać należało? Przede wszystkim zwrócić tu uwagę potrzeba na jej upowszechnienie we Francji. Tam wielu uczonych zajęło się pisaniem dzieł elementarnych, bez których metoda nie ma podstawy (Poirson et Cayx, Des Michels, Michelet, Ansart, Rovoir et Dumont, Sedillot itd.⁵). Rozpowszechnione zostały tablice dla wprawy, a wprawa wszystko tu znaczy. Wielu gorliwych pracowników zajęło się z zapałem krzepieniem zasad metody polskiej (Bem, Michalski, panie Clair, Glaschin, Loirellier i w[ielu] i[nnych]), a nade wszystko zawiązało się towarzystwo w tym celu pod nazwą: Société littéraire pour la propagation de la méthode polonaise⁶. Widząc to, dziwić się nie będziemy szybkiemu krzewieniu we Francji wspomnianej metody.

4Jest jednak w metodzie Jaźwińskiego coś, co paraliżuje jej postęp i rozszerzenie, bo inaczej cóż by przeszkadzało zaprowadzeniu jej po wszystkich zakładach naukowych publicznych i prywatnych? To coś sprawia, że metoda tak zadziwiająca w skutkach swoich jest w ogóle mało znaną. Cóż to jest?

5Oto nieprzejęcie się zasadą Jacotot, wspomnianą wyżej⁷: ucząc szczegółów, nie spuszczać z oka całości. W istocie! Gdy to piszę, mam przed sobą Chronologie détaillée des rois de France⁸, broszurę ułożoną do pomocy przy uczeniu się, a podobną raczej do księgi rachunków kupieckich niż do dziełka elementarnego. Urodzenie, wstąpienie na tron, pierwszy i ostatni monarcha w każdym wieku panujący, podług porządku abecadłowego, na koniec śmierć ich – oto są rzeczy zupełnie niepotrzebne, którymi usiłują nowi mnemoniści zapełnić głowy młode. Dodajmy do tego, że nie każdy może się sam uczyć, bo wprawa, a zatem przewodnik, jest tu główną rzeczą. Znana jest w historii scholastyki sztuka – że nie powiem kuglarska – pod nazwą Ars lullistica, która miała nauczyć wszystkiego na świecie, a jednak nie utrzymała się, do nas nawet nie dożyła; bo wszystko zależało od mistrza, bo dopóki żył głośny Rajmundus Lullus, dopóty miała wartość pewną i jego metoda⁹. Czyby się stąd dał wyprowadzić wniosek, ważny w pedagogice i uchylający wszelkie kuglarstwa mnemoniczne: że nauczyciel znający swój przedmiot może najkorzystniej wykładać bez względu na metodę, jakiej używa, a zatem: żadna metoda na nic się nie zda, jeśli nauczyciel nie zna przedmiotu wykładanego. Rzeczy to są oklepane, a jednak mało widzimy przystosowań tego rodzaju. Niejeden z nauczycieli, np. języków starożytnych (piszę to z własnego doświadczenia), zarumienić by się musiał przed sobą samym, gdyby mu przyszło zdać sobie sumienną sprawę z tego, co umie. To się odnosi do nauczycieli w ogóle (ex libro doctus, ex capite etc.¹⁰), i słyszałem od prof. K. go¹¹, znającego osobiście p. Jaźwińskiego, że ostatni chciał uczyć podług swojej metody np. języka angielskiego, którego sam nie umie. Są podobno nauczyciele muzyki, którzy grać nie umieją – nie zdarzyło mi się być świadkiem ich dobrego powodzenia – ale zdaje mi się, że każdy się zapyta: dlaczegóż sami nie umieją tego, czego uczą? Ile razy brałem się do historii podług tablic p. Jaźwińskiego, zawsze mnie odstręczała jakaś niechęć ku formułkowaniu, co pokazuje, że bez przewodnika trudno zaczynać samemu, a zresztą w dalszym wieku przylgnąć do nowości niełatwo. Chwalę np. Jeometriją Euklidesa i niezawodnie jest to dzielna książka dla ćwiczenia władz umysłowych – jednak i to pewna, że kto się z niej za młodu nie nauczył, temu nie na wiele co przyda się czytanie jej w dalszym wieku. Newton żałował, że go podług Euklidesa nie uczono jeometrii, i z nas każdy żałuje, ale się pewnie nie poprawi, chociaż metoda Jaźwińskiego krzewi się ciągle i życzyć jej każdy powinien wszystkiego dobrego.

6Metoda Jaźwińskiego udoskonalona potrzebuje dla rozkrzewienia swojego dzieł elementarnych, które by w duchu nowej pedagogiki napisane były. Wybór szczegółów jest tu główną rzeczą, bo chociaż głębokość myśli idzie za objęciem szczegółów, jeżeli jednak w tych myśl się odbijać nie będzie, będą to tylko kładki do zapchania pamięci. Niektóre dziełka użyte do pomocy przy metodzie polskiej są klasyczne, np. Micheleta, ale niektóre prawdziwie nic warte, np. całe ustępy z historii starożytnej. Widzieliśmy wyżej wiersze Gaultier¹² ułatwiające spamiętanie nazwisk. Mnemoniści niemieccy nadużyli wierszowania i utrudzili ten sposób zamiast ułatwić: czy np. w czterech następujących wierszach jest jakiekolwiek ułatwienie?

Hinc Caracalla, Macrin, Elagabal, Alexander, Thrax;
Balbin, Gord, Phil‑Arabs, Decius, Gall, Aemilianus:
Inde, Valer, Galien, Claud, Quint, Aurel, Tacitusque,
Flor, Probus, hinc Cari, Diocletian, Herculiusque¹³.

7Takich szczegółów pełno jest w metodzie Jaźwińskiego, który sobie bierze za chlubę dokazywać dziwów, czego prostota nauki nie powinna dopuszczać. Nigdy nie zapominajmy, że pamięć i w ogólności władze tak zwanej niższej pojętności zależą od zmysłów i powoli koniecznie zacierać się muszą, a zatem praca na zdobycie szczegółów łożona jest w ogóle niewdzięczna. Tantum scimus, quantum memoria tenemus¹⁴ – mówili jeszcze starożytni i dobrze mówili, bo bez pamięci niepodobne jest dalsze rozwinięcie władz duszy, rozleglejszych widoków i pojęć; ale i to wiedzieć trzeba, że ucząc się mniej potrzebnych szczegółów, zacieśniamy, zamiast rozszerzać, młodą głowę myśleniem.

8Prawdziwa mnemonika opiera się na zwróceniu uwagi ku przedmiotowi wykładanemu i ten nauczyciel jest zaiste największym mnemonistą, który najżywiej uczniów swoich zająć i zapalić do przedmiotu potrafi. Oto są tajemnice, które z jednej strony pokazują, dlaczego samym założycielom przednio zwykle udają się ich metody, a potem następcom rzadko. Wejść w położenie ucznia, przejąć się całkiem jego wyobrażeniami, jest to znaleźć najlepszą metodę wykładu. Jacotot nie każe nic takiego narzucać uczniom, do czego by oni sami przyjść nie zdołali (Le maitre n’e- xplique rien¹⁵). Ci, którzy przywiązują się do pewnych metod, lubią się zastanawiać nad przedmiotem w sposób wyczerpujący jego naturę, a stąd i korzyści ich wykładu są znaczne. Ulubiona metoda jest środkiem dzielnym dopóty, dopóki się zwraca uwagę na ducha, treść, a im więcej się kto przywiązuje do formy, tym mniejsze są skutki jego usiłowań. Uproszczenie nauki, ile możności mało nazwisk, np. w historii, są jedyne środki prawdziwej korzyści wykładu. Dlatego np. historia powszechna Schlözera lub tłumaczona na polskie Bredowa (Wilno 1834) więcej ma wartości niż tyle innych, np. Kajdanowa¹⁶.

9Zwrócić tu mianowicie wypada uwagę na tyle dziełek, co obiecują w krótkim nader czasie nauczyć języka jakiego. W Niemczech jest pełno broszur elementarnych, np. Die Kunst in 2 Monaten französisch lesen, verstehen, schreiben und sprechen zu lernen¹⁷ itp. To są wierutne szalbierstwa, którym zresztą już dziś wiary nie dają, i dlatego coraz więcej wychodzą z użycia. Mnemonista Kästner jeszcze je chwali, ale Kästner był sławny wtedy, kiedy kantyści grali taką rolę, jak dziś szkoła Hegla¹⁸.