Literatura o pamięci, pamięć w literaturze czy pamięć literatury?

1 Problematyka pamięci stanowi dla literatury jeden z istotnych punktów zainteresowania praktycznie od samego początku jej istnienia. Jednakże w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, dzięki znacznemu rozwinięciu się badań nad pamięcią, zagadnienie możliwych związków między literaturą a pamięcią, w tym i pamięcią kulturową, jeszcze mocniej zyskało na znaczeniu i stało się przedmiotem nasilonej dyskusji. W tym artykule chciałabym przedstawić jeden ze sposobów postrzegania i definiowania relacji między pamięcią i literaturą, który moim zdaniem pozwala na wykształcenie nowych narzędzi badawczych, ułatwiających analizę wzmiankowanej problematyki. Dlatego też postaram się opisać koncepcję Astrid Erll, a szczególnie tezę o istnieniu „pamięci literatury” i sposobie funkcjonowania poetyki pamięci.

2Zanim to jednak zrobię, chciałabym poświęcić nieco uwagi teoretycznym założeniom tej koncepcji. Autorka Memory in Culture dokonuje kilku istotnych rozróżnień, które pozwalają jej lepiej określić specyfikę działania literatury jako medium pamięci. Pierwszym z nich jest wskazanie, że to, co określamy jako pamięć zbiorową, może być rozumiane na dwa odmienne sposoby : jako pamięć zgromadzona1 (collected memory), na którą składają się indywidualne wspomnienia określonych osób, uporządkowane według społecznej ramy, albo jako pamięć danej zbiorowości (collective memory), która wykracza poza ramy pamięci indywidualnej. Drugim istotnym aspektem teorii Erll jest wyróżnienie trzech głównych mechanizmów funkcjonowania mediów pamięci zbiorowej. Owe funkcje to magazynowanie pamięci, cyrkulacja oraz pełnienie funkcji „sygnału wywołującego” (cue).

3Funkcja magazynująca jest zdaniem Erll pełniona głównie przez teksty o wyjątkowej roli kulturowej, określanej przez badaczkę (za Aleidą Assmann)2 jako normatywna i formatywna. Takie teksty są przez badaczy uznawane za teksty kulturowe (teksty o wyjątkowym znaczeniu dla funkcjonowania pamięci kulturowej). Druga ze wzmiankowanych funkcji, czyli cyrkulacja, sprawia, że pewne teksty, a wraz z nimi i to, co mówią o określonej przeszłości i mechanizmach jej pamiętania, jest ciągle konfrontowane z innymi sposobami opisu przeszłości. Zdaniem Erll literatura jako medium cyrkulacyjne wytwarza teksty zbiorowe, które – w przeciwieństwie do tekstów kultury – nie mają tak wysokiego statusu (nie należą najczęściej do artystycznego kanonu), lecz są poczytne i popularne. Z tego też powodu pełnią rolę specyficznej ramy pamięci3.

4Ostatnią z opisywanych przez Erll funkcji jest funkcja „sygnału wywołującego” (cue). Teksty literackie pełnią ją wtedy, gdy ewokują określone wspomnienia i przez to zapewniają im przetrwanie. Wybór określonego „sygnału wywołującego”, zwłaszcza w przypadku tekstów literackich, oznacza najczęściej wybór określonej wersji przeszłości z nim skojarzonej. Interpretacja działania określonego jako cue opiera się na powszechnej zgodzie, dotyczącej wiarygodności związku między sygnałem wywołującym a daną wizją przeszłości4.

5Ta funkcja wydaje się pełnić istotną rolę zwłaszcza w tekstach, które odwołują się do wydarzeń stosunkowo niedawnych, żywych jeszcze w pamięci komunikacyjnej. Największe różnice w ich odczytywaniu będą również występowały w pokoleniu, które mogło doświadczyć wydarzeń przywoływanych za pomocą cues. Stąd też cues mogą kształtować tożsamość zbiorową, ale i mogą antagonizować poszczególne grupy społeczne.

6Scharakteryzowanie poszczególnych funkcji mediów pamięci kulturowej, a zwłaszcza roli „sygnału wywołującego” jest dla Erll pierwszym krokiem w próbie określenia relacji między literaturą a pamięcią kulturową. Innowacyjność koncepcji badaczki zasadza się przede wszystkim na odejściu od prób badania literatury „o” pamięci. Tym samym poszczególne teksty literackie nie są traktowane jako przykłady określonych form pamięci bądź też ich wzorce, ale stanowią odrębny materiał badawczy, dla którego analizy konieczne jest wytworzenie nowych narzędzi interpretacyjnych. Rezygnując z badania najprostszych możliwych związków między literaturą a pamięcią, Erll próbuje określić, czy przeniesienie zainteresowania na obszar, który nazywa pamięcią literatury, nie przyniosłoby bardziej interesujących poznawczo rezultatów.

7Na samym początku swojego wywodu badaczka zauważa, że pojęcie pamięci literatury może być rozumiane na co najmniej dwa główne, różniące się sposoby : jako genitivus subjectivus lub jako genitivus objectivus 5. W pierwszym przypadku literatura ma, za pomocą intertekstualności, pamiętać samą siebie. Ta koncepcja przypomina nieco spostrzeżenia Renate Lachmann6, a także odnosi się do wcześniejszych badań Julii Kristevej oraz Michaiła Bachtina. Drugi sposób rozumienia pamięci literatury odwołuje się do społecznego fenomenu istnienia kanonu literackiego oraz historii literatury, dzięki którym literatura jest pamiętana przez społeczeństwo.

8Zgodnie z drugą koncepcją, w której to nie literatura pamięta, ale jest pamiętana, jednym z najważniejszych zjawisk służących utrwalaniu pamięci jest kształtowanie instytucji, dzięki którym określona forma pamięci jest przekazywana kolejnym pokoleniom. Ową formą, która jest na tyle stała, by kształtować pamięć więcej niż jednego pokolenia, jest właśnie literacki kanon. Erll uznaje, że jego tworzenie i funkcjonowanie zależy bezpośrednio od konkretnych instytucji społecznych, pośrednio zaś od przyjętej w danym okresie polityki pamięci. Chociaż o istnieniu polityk pamięci w badaniach nad pamięcią mówi się od stosunkowo niedawna, badaczka uważa, że kształtowały one kanon euroatlantyckiej literatury od co najmniej kilkuset lat7.

9W ten sposób Erll wyraźnie nawiązuje do tez Harolda Blooma, wyrażonych w The Western Canon 8. Zgodnie z nimi, kanon powinien być interpretowany jako coś, co ustanawia specyficzną relację między czytelnikiem i autorem, w której istotny jest element autorytetu. Kanon jest według Blooma listą książek, których znajomość w określonej wspólnocie jest wymagana, i która to lista niełatwo poddaje się zmianom9. Proces kształtowania i utrwalania się kanonu trwa kilkadziesiąt lat. Czas wprowadzania do niego nowej pozycji odpowiada w gruncie rzeczy wyróżnionemu przez Jana Assmanna przejściu od pamięci komunikacyjnej do kulturowej. Częścią kanonu może stać się tylko to, co przetrwało groźbę zapomnienia po wymarciu pokolenia, w trakcie którego istnienia dane dzieło powstawało.

10Książka Blooma stanowi istotny punkt odniesienia dla Erll także ze względu na wyjątkowy radykalizm jej autora. Mimo że czas powstania The Western Canon (1994) przypada już na okres nasilonej krytyki kanonu jako instytucji ograniczającej, reprezentującej jedynie wybiórczo interesy określonych grup społecznych i niepodatnej na zmiany, jego autor wyraźnie opowiada się za zachowaniem dotychczasowej funkcji kanonu. Zgodnie z tezami Blooma, zmiany społeczne i kulturowe nie są wystarczającym powodem do radykalnego przeformułowania funkcji kanonu: w dalszym ciągu istotna jest jego autorytarność. Co jednak najbardziej interesujące, protestując przeciwko podważaniu jego wartości badacz – mimo że broni jego autorytarności i całkowicie odrzuca ideę kanonu jako zbioru tekstów reprezentatywnych – uznaje go za całkowicie apolityczny10.

11Bloom, podobnie jak czynił to w Lęku przed wpływem, twierdzi, że decydująca dla wartości dzieła jest jego oryginalność. To ona, a nie działanie określonych instytucji społecznych ma decydować o możliwości wpisania się danego tekstu w literacki kanon. Badacz rozumie jednak oryginalność w bardzo interesujący sposób. Oryginalne nie musi być wcale nowatorskie; do powstania czegoś oryginalnego potrzebne jest odniesienie do aktualnego kanonu. Dzieje się tak, ponieważ tym, co decyduje o wartości dzieła, jest jego dziwność, niesamowitość (strangness)11, która z jednej strony odsyła do wcześniejszych tekstów, z drugiej jednak nie pozwala na pełne zasymilowanie z tym, co do tej pory do kanonu należało. Szczególnym przypadkiem takiej „niesamowitości” są teksty, które sprawiają, że jesteśmy w stanie przegapić ich idiosynkratyczność12. Tak definiowany kanon wydaje się całkowicie niewrażliwy na jakiekolwiek zmiany społeczne czy kulturowe, jego autorytarność rodzi się z poczucia wielkości dzieł, które do niego należą.

12Chociaż Erll i Bloom inaczej definiują relację między kanonem literackim a polityką kulturową i pamięcią społeczną, w gruncie rzeczy podobnie postrzegają funkcjonowanie samego kanonu, a zwłaszcza związek między tekstami a pewną integralną całością, jaką ma być literacki kanon. Dostrzeganie przez Erll polityczności kanonu oraz jego wpływu na kształtowanie się pamięci kulturowej prowadzi badaczkę do namysłu nad problemem retoryki pamięci oraz nad podwójną – odtwórczą i wytwórczą – rolą literatury w procesach budowania i utrwalania pamięci kulturowej i zbiorowej.

13 Erll, podobnie jak wielu innych badaczy, analizuje sposób funkcjonowania literatury jako specyficznego medium pamięci. Badaczka podkreśla, że pełni ona szczególnie istotną rolę w momentach, w których pamięci kulturowej przychodzi mierzyć się ze wspomnieniami wyjątkowo brutalnymi, takimi jak wojna czy terror. W przypadku takich wspomnień literatura ma do wykonania istotne zadanie, jakim jest ustrukturyzowanie tego, co zostało zapamiętane, by mógł rozpocząć się proces przepracowania traumy. Badanie tak rozumianej literatury może być zatem źródłem wiedzy o aktualnej świadomości społecznej, a także swoistym probierzem, ułatwiającym śledzenie zachodzących zmian:

teksty literackie odnoszą się do pamięci kulturowej, „re-prezentują” (albo „inscenizują” lub „odgrywają”) kulturowe wspomnienia, i to czyni je zauważalnymi w fikcjonalnym medium.13

14Możliwość wyróżnienia w bogatej materii literatury tego, co „re-prezentuje” pamięć kulturową, stanowi pierwszy krok ku badaniu retoryki pamięci wyrażonej w tekstach literackich. Szczególne funkcjonowanie literatury jako medium pamięci opiera się zatem na balansowaniu między tym, co fikcjonalne, a tym, co odnosi się do rzeczywistości pozatekstowej. Niemożliwość dookreślenia relacji między tymi elementami nie stanowi, jak wcześniej sugerowała część badaczy, przeszkody w badaniu odniesień między literaturą a pamięcią kulturową, ale decyduje o specyficznym oddziaływaniu budowanej za pośrednictwem literatury pamięci.

15Erll wyróżnia trzy główne mechanizmy, dzięki którym literackie re-prezentacje pamięci służą budowaniu lub przepracowywaniu poszczególnych form pamięci kulturowej. Owe mechanizmy to kondensacja, narracja oraz osadzenie w kontekście tradycji danego gatunku. Każdy z owych mechanizmów pozwala na połączenie dwóch pozornie przeciwstawnych postaw wobec pamięci; pierwsza z nich polega na odwzorowywaniu, odciskaniu w tekście literackim określonych form pamięci, druga zaś na tworzeniu form i struktur pamięci zbiorowej. Choć można wyróżnić teksty literackie, w których jedna z owych postaw jest dominująca, zdaniem badaczki najczęściej funkcjonują one równocześnie, nie obok siebie, jako osobne odniesienia wobec pamięci kulturowej, ale symultanicznie, pozostając wobec siebie w podobnej relacji jak awers i rewers.

16Spośród wymienionych wcześniej mechanizmów na szczególną uwagę zasługuje kondensacja. Dzięki możliwości stałego oscylowania między odwzorowaniem rzeczywistości a jej kreowaniem, między rzeczywistością a fikcją kondensacja pozwala na zmierzenie się z najważniejszymi problemami, jakie niesie ze sobą próba mediatyzacji pamięci. Możliwość zestawienia w jednym tekście wspomnień, które w odmienny sposób kreują przeszłość, sprawia, że przekazywana przez tekst wizja określonych zdarzeń nie jest jednowymiarowa. Mechanizm ten chroni przed zapomnieniem, ale także przed zbyt łatwym przyjęciem określonej tożsamości, równocześnie przywołując i podważając określoną wersję przeszłości.

17Narracyjność literatury jest z kolei traktowana przez Erll jako mechanizm szczególnie istotny dla kreacyjnego wobec pamięci sposobu funkcjonowania tekstów literackich. Poszczególne teksty tworzą narracyjne ramy dla określonych form pamięci, kształtując zarówno sposób pamiętania pewnych wydarzeń, jak i kanoniczny zasób wspomnień dla danego społeczeństwa. Narracja jest z jednej strony medium dla zmagazynowanej pamięci kulturowej, pozwalającym na jej ożywienie, z drugiej – sposobem współkształtowania najbardziej aktualnych form pamięci komunikacyjnej. Sposób odczytania i aktywowania danej kliszy narracyjnej jest zależny od funkcjonujących już i społecznie aprobowanych sposobów czytania. Teksty, które aktywują szczególnie użyteczne klisze pamięciowe i narracyjne, mogą zostać uznane za teksty kulturowe lub zbiorowe. Zdaniem badaczki teksty zbiorowe wytwarzają, rozpowszechniają i kształtują zawartość pamięci kulturowej14.

18 Funkcjonowania literatury jako medium rozpowszechniającego określone formy pamięci kulturowej zależy w sporym stopniu od możliwości, jakie otwiera narracyjność literatury, a także możliwość jej podwójnego odczytania – jako fikcjonalnej i realnej zarazem:

Teksty literackie są postrzegane jako literatura, a to oznacza […], że są odczytywane jako wielowartościowe i interdyskursywne formy reprezentacji, które mogą włączać elementy wykreowane, fikcjonalne, w budowaną przez siebie wersję przeszłości.15

19Dzięki temu literatura równocześnie kreuje i odtwarza określone wersje przeszłości, oddziałując zarówno na pamięć indywidualną jednostek, jak i pamięć zbiorową oraz kulturową. Wartość budowanej za pomocą literatury pamięci tkwi w jej wielowarstwowości. Poszczególne teksty literackie oferują określone wersje przeszłości, wersje, co do których podmiot zdaje sobie sprawę, że zawierają elementy wykreowane. Mimo to zarówno jednostki, jak i społeczeństwa najczęściej identyfikują się z określonymi, rozpowszechnianymi za pomocą tego medium wizjami przeszłości, dokonując specyficznego wyboru. Ów wybór polega bowiem nie na przyjęciu określonej wersji dawnych wydarzeń dlatego, że któraś z nich jest lepiej udokumentowana czy bardziej obiektywna, ale na zaakceptowaniu takiej, która wydaje się tego zaakceptowania warta, ponieważ w największym stopniu jest w stanie wyjaśniać teraźniejszość.

20Podwójna rola, jaką pełni literatura wobec pamięci, jest szczególnie dobrze widoczna w przypadku, gdy teksty literackie dotykają tego, co wcale pamiętane nie jest, co nie zyskało reprezentacji w innych mediach pamięci. Zamiast odtwarzania mamy w takiej sytuacji do czynienia z wytwarzaniem, z kreowaniem, zarówno pamięci, jak postaw wobec niej:

Literatura wypełnia specyficzną niszę w pamięci kulturowej, ponieważ jak żaden inny system symboliczny, jest określana za pomocą jej umiejętności – i w rzeczywistości także dążenia – do odsyłania do tego, co zapomniane, represjonowane, niezauważone lub nieświadome, a także do niewygodnych i nieintencjonalnych aspektów naszego mierzenia się z przeszłością.16

21Sposób, w jaki literatura oddziałuje na pamięć kulturową i równocześnie przez pamięć kulturową, jest współkształtowana, zależy w sporym stopniu od określonej polityki oraz poetyki i retoryki pamięci. To, co badaczka uznaje za poetykę pamięci, w sporym stopniu wyjaśnia jej zainteresowanie problematyką pamięci literatury, nie zaś literaturą „o” pamięci ani też zagadnieniem funkcjonowania pamięci w literaturze. Erll uznaje, że głównym zadaniem, jakie stoi przed poetyką pamięci, jest takie ukształtowanie tekstu literackiego, które sprawi, że będzie on odbierany jako tekst zbiorowy lub kulturowy17.

22Postulowane przez Erll badania nad retoryką pamięci zbiorowej nie są jeszcze tak zaawansowane, jak chociażby badania nad polityką pamięci. Autorka Memory in Culture zauważa, że można wyróżnić trzy główne tryby funkcjonowania retoryki pamięci: tryb doświadczeniowy, monumentalny oraz refleksyjny. Chociaż w większości tekstów literackich występuje każdy ze wzmiankowanych trybów, istotne jest to, który z nich pełni dominującą rolę, a także to, w jakim celu określony tryb jest przywoływany. Pierwszy z nich, tryb doświadczeniowy, ważny jest zwłaszcza dla pamięci komunikacyjnej – podtrzymuje ją i ułatwia jej rozpowszechnianie. Z możliwości, które daje ten tryb, korzystają głównie teksty odnoszące się do stosunkowo niedawnej przeszłości, istotnej dla budowania tożsamości określonej zbiorowości. Teksty literackie posługujące się trybem doświadczeniowym w najpełniejszym stopniu wykorzystują możliwości, jakie daje oscylowanie między kreowaniem a odzwierciedlaniem pamięci kulturowej.

23Tryb monumentalny jest do pewnego stopnia opozycyjny wobec trybu doświadczeniowego. Jego rolą nie jest kształtowanie aktualnego dyskursu na temat przeszłości, ale podtrzymywanie tradycji. Aktywizuje on zatem określone wyobrażenia o przeszłości, przechowane w pamięci zbiorowej i kulturowej. Ten tryb jest szczególnie zauważalny w tekstach, którym udało się zyskać kanoniczny status, a które zarazem można określić jako teksty kulturowe. Oferowane za pośrednictwem tego trybu wersje przeszłości są najczęściej głęboko już zakorzenione w społecznej świadomości i zarazem są podstawą budowania określonych polityk pamięci.

24Ostatni z wyróżnionych przez Erll trybów to tryb refleksyjny. Oscyluje on pomiędzy zwróconym w stronę pamięci kulturowej trybem monumentalnym i nakierowanym na pamięć komunikacyjną trybem doświadczeniowym. Jego funkcją jest przywoływanie, ożywianie i rekonstruowanie określonych wersji przeszłości. Tworzone za jego pomocą wyobrażenia o przeszłości konfrontowane są z teraźniejszością, przez co respektują zarówno wcześniejszą perspektywę postrzegania przeszłości, jak i aktualne potrzeby społeczne.

25Funkcjonowanie poszczególnych trybów pamięci wiąże się bezpośrednio z tym, w jaki sposób skonstruowany jest określony tekst literacki. To, co można uznać za retorykę lub poetykę pamięci, jest wynikiem interakcji zachodzącej między literackim ukształtowaniem tekstu a postulowaną przez daną pamięć zbiorową formą przechowywania pamięci. Literatura nie jest w tym przypadku jedynie medium pamięci, lecz jej współtwórcą, re-prezentującym i współkształtującym określoną wizję przeszłości. Mimo że za określonymi poetykami pamięci stoją najczęściej partykularne polityki pamięci, nie zawsze kreowana za pomocą poetyki pamięci wizja przeszłości jest zgodna z tym, czego przekaz postulowała określona polityka pamięci. Wskazywanie śladów w tekście, które dowodzą pewnej nieprzystawalności poetyki i polityki pamięci, jest jednym z najbardziej skutecznych sposobów na wskazanie, że choć w tekście literackim łączą się te dwie perspektywy, pozostają one wobec siebie autonomiczne.

26Tekst literacki jako przestrzeń re-prezentacji pamięci nie jest ani jedynie medium pamięci, ani przestrzenią, która pozwala na wiarygodną fikcjonalizację wspomnień. Zarazem, co dobrze pokazują badania Erll, równie niebezpieczne co podporządkowywanie literatury badaniom nad pamięcią jest uznawanie, że jedyną korzyścią dla literatury wynikającą z prowadzonych w ramach memory studies badań jest poszerzenie literaturoznawczego namysłu o zaledwie jeszcze jeden temat, otwierający do interpretacji obszar literatury „o” pamięci.

27Perspektywa badań nad poetyką i retoryką pamięci, choć jest jeszcze stosunkowo słabo eksplorowaną dziedziną nauki, pozwala przypuszczać, że możliwe jest wywikłanie się z opozycji podporządkowywania albo namysłu nad pamięcią kulturową literaturoznawstwu, albo na odwrót literaturoznawstwa koncepcjom memory studies. Napięcie, które rodzi się między tekstem literackim a polityką pamięci oraz dążeniem tekstu do odtworzenia i wytworzenia pamięci kulturowej jest przestrzenią, której badanie może prowadzić do najbardziej interesujących poznawczo rezultatów, zdolnych do wzbogacenia dyskursu zarówno literaturoznawczego, jak i pamięciologicznego.