Zakończenie
p. 411-413
Texte intégral
1Mit orfejski opowiada o triumfie i klęsce. O przekraczaniu przyrodzonych ograniczeń – biologicznych, egzystencjalnych, poznawczych – i o niepowodzeniu tych usiłowań. Orfeusz, dokonawszy wcześniej rzeczy niemożliwych, przegrywa najpierw jako człowiek, kiedy z własnej winy traci Eurydykę, następnie jako artysta, ginie bowiem, nie będąc w stanie uśmierzyć szaleństwa bachantek. Dwuznaczność, potencjał krytyczny czy nawet temat konfrontacji marzeń z rzeczywistością zawarte są w samej fabule legendy. Na jej recepcję w pisarstwie różnych autorów, ale także różnych epok, spojrzeć można pod kątem rozłożenia akcentów wewnątrz tych opozycji.
2Wiek XIX w literaturze polskiej zaczął się od romantycznej afirmacji wszystkiego tego, co w historii Orfeusza jawi się jako obietnica. Twórcy drugiej połowy stulecia nie tyle podjęli dyskusję z metafizycznymi i mistycznymi treściami mitu, ile je pomijali, skupiając się – jakby przytłoczeni własną niemocą i narodowym nieszczęściem – głównie na artykulacji porażki i utraty. Rozważając XIX-wieczny odbiór opowieści, pozbawiony choćby jednego ważnego utworu poświęconego arcypoecie, należy jednak pamiętać o niepowstałym dziele Wyspiańskiego, które mogło być dialektycznym dopełnieniem orfejskich intuicji epoki.
3Na tle dorobku poprzedniego stulecia liczba i różnorodność tekstów nawiązujących do mitu, napisanych od 1922 roku do dziś – nawet jeśli wziąć pod uwagę powiększenie się grupy literatów i bardziej systematyczne badania nad XX-wieczną obecnością tych wątków – jest uderzająca. Polską literaturę orfejską tego czasu wyróżnia wielostronnie krytyczna lektura fabuły. Autorzy nowocześni nie tylko kwestionują wizje wpływu sztuki na świat, siły uczucia czy kojarzone z postacią herosa idee harmonijnego uniwersum i potęgi ludzkiego poznania. Podają również w wątpliwość łączone z mitem tradycyjne wzorce artystyczne, a także kulturowe, takie jak modele miłości czy ról genderowych. Stawiają pod znakiem zapytania i komplikują intencje wszystkich bohaterów legendy oraz sens sytuacji, w których się znaleźli. Agnostycyzm tej literatury wyrażają synkretyczne obrazy zaświatów albo rezygnacja z ich ukazania; Hades pełni w niej często funkcję metafory piekła historycznego i wewnętrznego, a Orfeusz lub jego odpowiednik zmienia się z podróżnika w mieszkańca tych piekieł. Częsty w XIX-wiecznych nawiązaniach patos zostaje tu uzupełniony silnym tonem ironii i komizmu.
4Polscy pisarze niejedno zaczerpnęli z modernistycznych odczytań mitu, głównie od Rilkego: pod wpływem jego dzieła powstała cała seria tekstów. W naszej literaturze znalazły też odzwierciedlenie, chociaż w ograniczonym stopniu, takie podstawowe tendencje literatury nowoczesnej, jak używanie mitycznych analogii fabularnych w powieściach czy upodmiotowienie postaci Eurydyki. Kontekst biograficzny wielu utworów potwierdza także nieodmienną od stuleci własność lektur tej fabuły: identyfikację ich autorów z bohaterem – artystą. Cechą dystynktywną rodzimych przetworzeń mitu byłoby natomiast chyba użycie go do bezpośredniej lub symbolicznej narracji o doświadczeniach historyczno-politycznych. Z tej perspektywy reprezentatywne dla polskiego odbioru – i potencjalnie inspirujące z uwagi na wartość rozwojową – wydają się teksty artystycznie nie najdoskonalsze (jak dramat Świrszczyńskiej i powieść Stryjkowskiego, szczególnie ten pierwszy, stawiający zagadnienie narracji o Orfeuszu wspólnotowym). Spośród dzieł wybitnych największy wkład do namysłu nad tematem i możliwymi znaczeniami mitu wnieść mogą, jak sądzę, poemat Miłosza i, odczytany w tym kontekście, jeden z naszeptów magnetofonowych Wata o incipicie Kochał żywą?… Pierwszy jako realizacja, znamiennej dla naszej „świeckiej epoki”, figuratywnej interpretacji katabazy; drugi jako rodzaj gramatyki tworzenia sceny powtórnej utraty.
5Orfeusz XX-wieczny w literaturze polskiej naznaczony został przez przeżycia wojny i totalitaryzmu, ale był też – potwierdzającym miejsce sztuki polskiej – reprezentatywnym śladem fascynacji mitami właściwej europejskim artystom tego czasu. Co przyniesie następne stulecie: rozwinięcia których wątków, jakie kombinacje wewnątrz orfejskiego trójkąta? Gdyby potraktować jako wyzwania dzisiejsze trendy kulturowe, należy spodziewać się powrotów do postaci Eurydyki (i renarracji fabuły z innego punktu widzenia niż stanowisko mężczyzny artysty: jest to praca nad mitem ciągle przez polskich autorów niewykonana), zainteresowania tematem relacji z przyrodą i, zapewne, prawie nieobecnym dotąd wątkiem homoseksualnym. Ostatni motyw wiązałby się z sięgnięciem po wersję Owidiusza. Być może ten tragikomiczny wariant, tak przystający do sceptycznej natury nowoczesnych przetworzeń mitu, zajmie wreszcie miejsce obok odmiany Wergiliańskiej lub ją przesłoni. Nietrudno też przewidywać pojawienie się kolejnych metaforycznych opowieści o rozstających się kochankach. Intensywna recepcja pism Blanchota czyni prawdopodobnym powstanie dalszych tekstów – już nie tylko naukowo-eseistycznych – inspirowanych jego szkicem; niewykluczone jednak, że większe szanse na wyrażenie nowych treści daje mniej zużyty od spojrzenia motyw głosu (któremu także sprzyjają zainteresowania filozofów). Niewyzyskany potencjał dla schematów z Georgik, Metamorfoz i odczytania Rilkego niesie powieść mitologiczna. Mogłaby ona podjąć choćby niespełniony temat obozowego rozłączenia (prace Orlanda Figesa Szepty i Poślij chociaż słowo dostarczają inspiracji zarówno do odbierającej, jak i dającej nadzieję orfejskiej narracji o łagrach). Pewne wydaje się natomiast, że aby zapewnić mitowi żywotność, pisarze powinni wystrzegać się prostego powtarzania gestów bezpośrednich poprzedników; powinni, innymi słowy, zachowywać podwójny krytycyzm.
Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017
