Ενα υποπτο «χασμα» στον Διοδωρο (XV, 45, 2): Ο Τιμόθεος και η ανάμειξή του στα πολιτικά πράγματα της Ζακύνθου

Kalomira Mataranga

doi:10.4000/books.editionsehess.2248

Ενα υποπτο «χασμα» στον Διοδωρο (XV, 45, 2): Ο Τιμόθεος και η ανάμειξή του στα πολιτικά πράγματα της Ζακύνθου1

Une « lacune » suspecte chez Diodore (XV, 45, 2) : Timothée et son implication dans les affaires politiques de Zakynthe

Kalomira Mataranga

p. 239-268

Résumés

Dans cet article, nous tentons une nouvelle approche du passage XV, 45, 2 de Diodore de Sicile. Le passage en question se réfère au stratège Athénien Timothée à l’époque de son expédition en mer Ionienne et son implication dans la guerre civile des Zakynthiens. Notre recherche s’est basée sur l’étude du manuscrit original du texte et des plus anciens codices sauvegardés Patmiacus 50 (P) (saec. XI) et Marcianus gr. 375 (M) (saec. XI) et elle prouve que la « lacune » supposée par Jean Le Paulmier au 18^e siècle n’existe pas. Étant donné que cette théorie de la « lacune » avait été adoptée par la suite par la majorité des chercheurs, ces derniers ont procédé à une « reconstitution » du texte et des faits, et — alors que cette « reconstitution » semble véridique car elle s’inscrit dans la « logique historique » (concluant à une possible collaboration de Timothée avec les Zakynthiens exilés, partisans de la démocratie) — suite à notre recherche, cette « reconstitution » est hypothétique et semble même fausse. Car, l’étude du manuscrit original du texte, qui est complet (sans « lacune »), nous a conduit à une interprétation différente du texte qui révèle la collaboration de Timothée avec les oligarques. Notre recherche montre ainsi que « l’histoire » ne suit pas toujours les schémas établis, mais que les intérêts politiques pouvaient jouer un rôle prépondérant, surtout lorsqu’il s’agissait de relations entre cités grecques pendant la période étudiée

In this article, we try to reconsider the passage XV, 45, 2, of Diodorus Siculus, concerning the Athenian general Timotheüs during his campaign in the Ionian Sea, and his interference in the civil war of the Zacynthians. Our research is based on the study of the original manuscript of this text and of the most ancient codices Patmiacus 50 (P), saec. XI, and Marcianus gr. 375 (M), saec. XI. This study proves that the «lacuna» supposed by Jean Le Paulmier (18th century) and accepted by the majority of the scholars does not exist. The re-examination of this passage shows then that Timotheüs has collaborated not with the banished Zacynthians, partisans of democracy, but with the oligarchs. This case proves also that «history» does not follow always established plans, but that political interests can play a leading role in the relations between Greek cities

Entrées d’index

Mots-clés : Diodore de Sicile – Timothée (stratège) – Zakynthe – guerre civile

Keywords : Diodorus Siculus – Timotheüs (general) – Zacynthos – civil war

Texte intégral

1O Henri van Effenterre δίνοντας μια ειϰόνα της επίσημης» ιστορίας της ελληνιϰής πόλης, στο πώτο ϰεφάλαιο του βιβλίου του « La cité grecque », γράφει : « Pour désigner la sédition, la révolution dans la cité, les Grecs usent du mot de stasis qu’ils ont emprunté à la racine la plus évocatrice des idées de fermeté, de permanence, de stabilité. Comme si la stasis était chez eux une institution ! ».2 Οι ελληνιϰές πόλεις ζούσαν πράγματι υπό τον «αστερισμό της έριδος »,3 ήδη από την αρχαϊκή εποχή, ϰαι ο ϰατάλογος των στάσεων είναι ιδιαίτερα μαϰρός.

2Η αιματηρή στάσις4 στην Κέρϰυρα το 427, είχε ωστόσο ένα ξεχωριστό χαραϰτήρα που την ϰατέστησε, σύμφωνα με τον Θουϰυδίδη, την πρώτη από τις πολλές ανάλογες στάσεις που αϰολούθησαν: «Εις τοιαύτας υπερβολάς ωμότητος έφθασεν ο εμφύλιος σπαραγμός (Οὕτως ὠμὴ <ἡ> στάσις προυχώρησε), ο οποίος εθεωρήθη αϰόμη ωμότερος της πραγματιϰότητος, λόγω του ότι υπήρξεν ο πρώτος. Διότι βραδύτερον τουλάχιστον, όλος σχεδόν ο Ελληνιϰός ϰόσμος συνεταράχθη, ϰαθόσον ο ανταγωνισμός των αρχηγών των δημοϰρατιϰών ϰαι των ολιγαρχιϰών, εις τας διαφόρους πόλεις, αποτέλεσμα είχεν οι μεν πρώτοι να επιϰαλούνται την βοήθειαν των Αθηναίων, οι δε δεύτεροι των Λαϰεδαιμονίων (τοῖς τε τῶν δήμων προστάταις τοὺς Ἀθηναίους ἐπάγεσθαι ϰαὶ τοῖς ὀλίγοις τοὺς Λαϰεδαιμονίους) »5.

3O νεωτερισμός σε αυτόν τον εμφύλιο σπαραγμό ήταν η επέμβαση των δύο εμπόλεμων Mεγάλων Δυνάμεων, της Αθήνας ϰαι της Σπάρτης, στις εσωτερριϰές πολιτιϰές συγϰρούσεις μιας μεμονωμένης πόλης ϰαι η σύναψη συμμαχίας, όχι πλέον αποϰλειστικά μεταξύ ϰκρατών ή ϰυβερνήσεων, αλλά ανάμεσα σε ένα ϰράτος ϰαι μία πολιτιϰή παράταξη.6 Έϰτοτε λοιπόν, στις σπαρασσόμενες από πολιτιϰές συγϰρούσεις πόλεις, οι μεν ηγέτες του δήμου ζητούσαν την βοήθεια των Αθηναίων, ενώ οι ηγέτες των ὀλίγων7 προσέτρεχαν στους Σπαρτιάτες, επιδιώϰοντας έτσι την εξασφάλιση πολιτιϰής ισχύος.

4Οι στάσεις αποϰτούν ένα έντονο πολιτιϰό ϰαι ιδεολογιϰό χαραϰτήρα ϰαι οι διαφορετιϰές πολιτιϰές θέσεις των αντίπαλων πολιτιϰών μερίδων, στο εσωτεριϰό των πόλεων που ήθελαν να ελέγχουν οι Μεγάλες Δυνάμεις, παρουσιάζουν στρατηγιϰή σημασία για την άσϰηση της εξωτεριϰής πολιτιϰής των τελευταίων.8 Η στάσις στην Κέρϰυρα θα αποτελέσει την αρχή μιας διαδιϰασίας που θα έχει επιπτώσεις σε πολλές άλλες πόλεις λαμβάνοντας τις διαστάσεις ϰαι τη μεταδοτιϰότητα ενός λοιμού.9

5Οι εμφύλιες αυτές συγϰρούσεις του «κερϰυραϊϰού τύπου», άρρηϰτα δεμένες με τον « διπολισμό »10 ϰαι τον «ηγεμονισμό», δεν θα σταματήσουν με την νίϰη της Σπάρτης στους Αιγός Ποταμούς, αλλά θα συνεχιστούν ϰαι μετά το τέλος του Πελοποννησιαϰού Πολέμου.

6Στο περίπλοκο πλαίσιο των διαϰκρατιϰών σχέσεων του 4^ου αιώνα, ϰαι ειδικά ϰατά την διάρϰκεια των ετών μετά την σύναψη της Ειρήνης του Βασιλέως,11 οι πόλεις φαίνεται πως γίνονται πιο επιρρεπείς στην στάσιν, η οποία μοιάζει να είναι τώρα πολύ περισσότερο διαδεδομένη ϰαι ίσως παίρνει συστηματιϰότερη μορφή από τον προηγούμενο αιώνα. Η ειϰόνα που αναδύεται από αρϰετές μαρτυρίες12 δημιουργεί πραγματιϰά την εντύπωση ότι, ϰατά το πρώτο ήμισυ του 4^ου αιώνα, το φαινόμενο της στάσεως κυριαρχεί στον ελληνιϰό ϰόσμο ως « monnaie courante ».13

7Σε αυτό το γενιϰό πλαίσιο εντάσσεται ϰαι το περιστατιϰό της εμπλοκής του Αθηναίου στρατηγού Τιμόθεου στις εσωτεριϰές υποθέσεις της Ζαϰύνθου, λίγο μετά την σύναψη της συνθήϰης ειρήνης ανάμεσα στους Αθηναίους και Σπαρτιάτες, το 375/4. Το συγϰεκριμένο περιστατιϰό, το οποίο αφηγείται λεπτομερέστερα ο Διόδωρος (XV, 45), συνοπτιϰότερα δε ο Ξενοφών (Ἑλλην., VI, 1, 2-3), είναι ένα από τα πολλά «σϰοτεινά» περιστατιϰά που διαδραματίστηϰαν στα Ιόνια νησιά εϰείνη την περίοδο ϰαι δίνει την εντύπωση ενός άλυτου πολιτιϰού αινίγματος για την λύση του οποίου θα προσπαθήσουμε να διατυπώσουμε ϰάποιες νέες πιθανές εϰδοχές.

Ο Τιμόθεος στο Ιόνιο πέλαγος

8Η Β΄Αθηναϊϰή Συμμαχία διευρύνθηϰε σημαντιϰά μετά την νίϰη του Αθηναϊϰού στόλου με στρατηγό τον Χαβρία εναντίον των Σπαρτιατών στην Νάξο (376).14 Οι Αθηναίοι εϰμεταλλευόμενοι την νίϰη τους αναλαμβάνουν επιχειρήσεις σε δύο μέτωπα, στο βόρειο Αιγαίο με αρχηγό των επιχειρήσεων τον Χαβρία15 ϰαι στο Ιόνιο πέλαγος με πρωταγωνιστή τον Τιμόθεο. Ο Τιμόθεος, επιϰεφαλής ενός στόλου εξήντα πλοίων,16 αφού περιέπλευσε την Πελοπόννησο λεηλατώντας τις παράϰτιες περιοχές, ϰατευθύνθηϰε προς την Κεφαλονιά ϰαι προσεταιρίστηϰε τις πόλεις του νησιού.17 Η εϰστρατεία θα συνεχιστεί στο βόρειο Ιόνιο ϰαι θα στεφθεί με απόλυτη επιτυχία: η Κέρϰυρα υποτάσσεται18 ϰαι ύστερα από την γενναιόδωρη συμπεριφορά του προς τους Κερϰυραίους, ο Τιμόθεος θα ϰερδίσει τόσο την εύνοια όλων των πόλεων της περιοχής,19 όσο ϰαι την φιλία του βασιλιά των Μολοσσών Αλϰέτα.20 Η επιτυχία των επιχειρήσεων στο Ιόνιο θα ολοϰληρωθεί όχι μονάχα χάρη στις διπλωματιϰές ϰινήσεις του Αθηναίου στρατηγού, αλλά ϰαι στην στρατιωτιϰή νίϰη στην «ναυμαχία της Αλυζείας», πόλη της Αϰαρνανίας απέναντι από την Λευϰάδα.21

9Η χαρά ωστόσο για τις επιτυχίες στο Ιόνιο δεν θα διαρϰέσει πολύ, λόγω των αυξανόμενων οιϰονομιϰών δυσϰολιών της Αθήνας. Ο Τιμόθεος ζητούσε από τους συμπολίτες του να στείλουν χρήματα για την συντήρηση ϰαι επάνδρωση των πλοίων του.22 Οι οιϰονομικές δυσχέρειες που αντιμετώπιζε η Αθήνα, τα πλήγματα που είχε δεχτεί το τελευταίο διάστημα η Σπάρτη,23 αλλά ϰαι η ϰούραση των υπόλοιπων πόλεων από τους συνεχείς πολέμους, ήταν από τους βασιϰούς παράγοντες που οδήγησαν στην Eιρήνη του 375/4, μία αϰόμη ϰοινὴ εἰρήνη, ανανέωση ενδεχομένως της Ειρήνης του Βασιλέως.24 Η πόλη των Αθηναίων θα απονείμει εξαιρετιϰές τιμές στον Τιμόθεο για τις νίϰες του,25 ϰαι ϰαθιερώνεται η λατρεία της «Ειρήνης» επισήμως στην Αθήνα.26

10Η συνδιάσϰεψη για την Ειρήνη πραγματοποιήθηϰε στην Σπάρτη,27 από όπου οι Αθηναίοι πρέσβεις, ϰατ’εντολήν της πόλης, έπλευσαν πάραυτα στο Ιόνιο για να δώσουν εντολή στον Τιμόθεο να επιστρέψει στην πατρίδα.28

11Περιπλέοντας το Ιόνιο ο Τιμόθεος θα εμπλαϰεί στα εσωτεριϰά της Ζαϰύνθου, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, αποβιβάζοντας ϰάποιους Ζαϰύνθιους εξορίστους στο νησί. Η πολιτιϰή ταυτότητα των εξορίστων ϰαι η σχέση τους με τον Αθηναίο στρατηγό έχουν προϰαλέσει ερωτηματιϰά ϰαι συζητήσεις. Η χρονολόγηση, η αϰριβής ανασύνθεση ϰαι ερμηνεία των γεγονότων που διαδραματίστηϰαν στον χώρο του Ιονίου, ϰαι μάλιστα ϰατά το διάστημα μεταξύ της ειρήνης του 375/4 ϰαι αυτής του 371 παρουσιάζουν μία ιδιαίτερρη δυσϰολία, η οποία έχει επανειλημμένως υπογραμμιστεί˙ είναι πλούσια η σχετιϰή συζήτηση ϰαι η πολεμιϰή μεταξύ των μελετητών.29 Για τις ασάφειες ενοχοποιούνται, ο Ξενοφών ϰαι ο Διόδωρος — δηλαδή οι δύο βασιϰές πηγές μας για την συγϰεϰριμένη περίοδο — ϰαι οι μεταξύ τους ασυμφωνίες ϰαι διαφορές.30

Η εμπλοϰή του Τιμόθεου στα Ζαϰυνθινά πράγματα

12Η σχετιϰή με την εμπλοϰή του Τιμόθεου στις υποθέσεις της Ζαϰύνθου αφήγηση του Διόδωρου παρουσιάζει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί θέτει ϰαι ζητήματα μεθοδολογιϰά.

13Σύμφωνα λοιπόν με τον Διόδωρο, η ειρήνη του 375/4 προϰάλεσε αναταραχή ϰαι η αναρχία που άρχισε να επιϰρατεί τότε, ευνοούσε μια αναζωπύρωση των πολιτιϰών εντάσεων ϰαι επαναστάσεων.31 Έτσι λοιπόν, οι Αθηναίοι ϰαι οι Λαϰεδαιμόνιοι, δεν σεβάστηϰαν για μεγάλο διάστημα τους όρους της ϰοινῆς εἰρήνης ϰαι λίγο αργότερα, με την σύμπραξη ϰαι των δύο πλευρών με τις οιϰείες πόλεις, άρχισαν νέα πολεμιϰά επεισόδια. Η Ζάϰυνθος, δεν αποτέλεσε εξαί άρχισαν εση ϰαι μέσα στο γενιϰό κλίμα αναταραχής σπαράσσεται ϰαι αυτή από στάσεις: φιλολάϰωνες ϰαι φιλοαθηναίοι Ζαϰύνθιοι εναλλάσσονται στην εξουσία. Με την επιϰράτηση του δήμου στο νησί, οι αντίπαλοι εξορίστηϰαν ϰαι ϰατέφυγαν στον Τιμόθεο που βρισϰόταν στην περιοχή. Ας δούμε όμως πώς αϰριβώς έχει το σχετιϰό χωρίο στον Διόδωρο. Σύμφωνα με τους εϰδότες ϰαι σχολιαστές του, αλλά ϰαι τους περισσότερους μελετητές, το χωρίο XV, 45, 2 εϰλαμβάνεται να παρουσιάζει «χάσμα» (lacuna) ϰαι αυτό να δημιουργεί πρόβλημα ως προς την ερμηνεία του: Διόπερ ἐν Ζαϰύνθω τοῖς ἐπὶ τῆς Λαϰεδαιμονίων ἐπιστασίας ϰυρίοις γεγονόσι τοῦ πολιτεύματος ὁ δῆμος χαλεπῶς ἔχων ϰαὶ μνησιϰαϰῶν ἐφυγάδευσε πάντας <...>˙ οὗτοι δὲ πρὸς Τιμόθεον τὸν Ἀθηναίων ἡγούμενον τοῦ ναυτιϰοῦ ϰαταφυγόντες συνέπλεον αὐτῷ ϰαὶ συνεμάχουν.32

14Πρώτος o Jacques Le Paulmier, στην σπουδαία έϰδοση του Peter Wesseling το 174633, «υποπτεύθηκε» «χάσμα» μεταξύ του πάντας ϰαι του οὗτοι. Ας σημειωθεί ότι στην συγϰεϰριμένη έϰδοση ϰαι στο XV, 45, 2, μετά το πάντας υπάρχει τελεία ϰαι δεν δηλώνεται, ούτε υποδειϰνύεται, από τους εϰδότες ϰάποιο «χάσμα».34 Ωστόσο ο Le Paulmier σε υποσημείωση (adnotatio), στην ίδια πάντα έϰδοση, σημειώνει πως εάν δεχόταν ότι το χωρίο δεν πάσχει, δεν θα μπορούσε να το ϰατανοήσει ϰαι πως του φαίνεται ασύστατη η αφήγηση των γεγονότων από τον Διόδωρο˙ πιστεύει ότι αναμφίβολα το χωρίο δεν είναι αϰέραιο, αλλά ότι έχουν παραλειφθεί κάποια στοιχεία τα οποία έπρεπε να αναφέρονται στην επάνοδο των φιλοσπαρτιατών ολιγαρχιϰών Ζαϰυνθίων ϰαι στην εξορία της φιλοαθηναϊϰής δημοϰρατιϰής παράταξης. Στο σημείο αυτό επισημαίνει ότι δεν μπορούμε να βοηθηθούμε ούτε ϰαι από την σχετιϰή εξιστόρηση του Ξενοφώντα, αλλά ότι θα πρέπει να περιμένουμε κάποια άλλη λύση.35

15Έϰτοτε λοιπόν, εξαιτίας της δυσϰολίας να ερμηνευθούν ιϰανοποιητιϰά τα πιο πάνω γεγονότα που διαδραματίστηϰαν στην Ζάϰυνθο, όπως τα παρουσιάζει ο Διόδωρος ο Σιϰελιώτης, έγινε γενιϰότερα αποδεϰτή η εϰδοχή του «χάσματος» ϰαι η προτεινόμενη από τον Le Paulmier ανασύνθεση των γεγονότων αυτών.

16Κάνοντας μια αναδρομή σε ορισμένες από τις βασιϰότερες εϰδόσεις του xv βιβλίου του Διοδώρου, μετά την μνημειώδη έϰδοση του 1746, διαπιστώνεται ότι υπάρχει ανάμεσα στους μεταφραστές-σχολιαστές μια ταύτιση απόψεων ως προς την ύπαρξη «χάσματος» ϰαι για το πώς αυτή θα έπρεπε να συμπληρωθεί. Έτσι για παράδειγμα:

17O Ferdinand Hoefer μεταφράζει το 1851 εϰ νέου το ϰείμενο του Διοδώρου ϰαι γράφει σε υποσημείωση για το επίμαχο χωρίο : « Le texte est ici évidemment tronqué ; car on ne comprend pas que les magistrats de Zacynthe, partisans déclarés des Lacédémoniens, soient venus se réfugier sur la flotte de leurs ennemis les Athéniens. De deux choses l’une, ou il faut avec Miot36 compléter le texte par l’intercalation suivante : “Mais ramenés par les Lacédémoniens, ces exilés bannirent à leur tour leurs ennemis qui vinrent chercher un asile sur la flotte athénienne”, etc., ou bien depuis τοĩς ἐπὶ τῆς Λαϰεδαιμονίων ἐπιστασίας … jusqu’à ἐφυγάδευσε πάντας, il faut changer la phrase de façon qu’elle présente un sens tout opposé, et que ce ne soit plus les partisans des Lacédémoniens, mais bien ceux des Athéniens qui soient obligés de chercher un refuge sur la flotte de Timothée : c’est cette dernière version que je propose pour rétablir le contexte ».37 O Friderius Vogel, παραπέμποντας στον Le Paulmier, σημειώνει ότι δεν είναι δυνατόν το οὗτοι να αναφέρεται στους εξόριστους οπαδούς των Λαϰεδαιμονίων.38 Αλλά ϰαι ο Charles Sherman στις εϰδόσεις Loeb προσπαθεί να συμπληρώσει το μετά το πάντας πιθανολογούμενο «χάσμα». «The sense seems to be: “Restored by the Lacedaemonians, these exiles banished their enemies in their turn”».39

18Στο υπόμνημα της έϰδοσης του XV^ου βιβλίου του Διόδωρου στην σειρά των Belles Lettres,40 ο Claude Vial επισημαίνει την υπόθεση «χάσματος» από μέρους του Le Paulmier : « lac. Susp. Palm. ». Και στις Notes complémentaires σημειώνει: « Comme l’a vu J. Le Paulmier, les Zacynthiens qui se réfugient auprès de Timothée (cf. 36, 5)41 ne peuvent être les oligarques amis de Sparte. Le texte présente une lacune dans laquelle Diodore devait signaler que la situation avait été renversée au profit des aristocrates ».42

19Σε μια προσπάθεια να ξαναπιάσουμε το νήμα από την αρχή ϰαι να αντιμετωπίσουμε εϰ νέου το επίμαχο χωρίο εξετάσαμε την χειρόγραφη παράδοση στους σχετιϰούς κώδιϰες του Διοδώρου. Η μελέτη των δύο αρχαιότερων χειρογράφων που εμπεριέχουν το XV βιβλίο της Βιβλιοθήϰης Ἱστοριϰῆς του Διοδώρου, δηλαδή του Patmiacus 50 (P) (saec. XI) ϰαι του Marcianus gr. 375 (M) (saec. XI), ϰαθώς ϰαι του νεώτερου Marcianus gr. 376 (X) (saec. XV),43 επιβεβαιώνει ότι δεν υπάρχει χάσμα.

20Δεν είναι αποϰλειστιρός στόχος της μελέτης αυτής η διερεύνηση μιας ενδεχόμενης φθοράς του χειρογράφου, ούτε η συζήτηση περί των πηγών, των μεθόδων ϰαι της αξιοπιστίας γενιϰώς του Διοδώρου44 που αποτελεί την μοναδιϰή διασωθείσα φιλολογιϰή πηγή, μαζί με τα Ἑλληνιϰά του Ξενοφώντα, για το πρώτο ήμισυ του 4^ου αιώνα. Δεν μπορούμε όμως παρά να συμφωνήσουμε με τον Claude Vial ότι : « les recherches sur l’origine du texte de Diodore doivent céder le pas à l’étude de ce texte, considéré comme une source pour l’historien d’aujourd’hui ».45 Ο Διόδωρος — πέρα από τα όποια προβλήματα του ϰειμένου — δίνει μια πολύτιμη ειϰόνα των προσπαθειών, οι οποίες χαραϰτηρίζουν την συγϰεϰριμένη περίοδο, για να εξασφαλιστεί η ηγεμονία, είτε με τον πόλεμο είτε με την διπλωματία, ενώ συγχρόνως μας πληροφορεί για γεγονότα που ο Ξενοφών αποσιωπά.46

21Σχετιϰά με το συγϰεκριμένο περιστατιϰό, ο Ξενοφών όχι μόνον δεν φωτίζει περισσότερο τα γεγονότα, αλλά μάλλον τα περιπλέϰει. Επιρρίπτει σαφώς την ευθύνη για την βραχύβια ειρήνη του 375/4 αποϰλειστιϰά στον Τιμόθεο, ο οποίος ϰατά την επιστροφή του προς την Αθήνα, αποβίβασε Ζαϰυνθίους εξορίστους (τοὺς Ζαϰυνθίων φυγάδας) στο νησί (εἰς τὴν χώραν αυτῶν),47 προϰαλώντας έτσι αντιδράσεις που οδήγησαν στην παραβίαση της ειρήνης ϰαι την επανάληψη των εχθροπραξιών. Σύμφωνα πάντα με τον Ξενοφώντα, οἱ ἐϰ τῆς πόλεως Ζαϰύνθιοι διαμαρτυρήθηϰαν στους Λαϰεδαιμονίους για την ενέργεια αυτή του Τιμόθεου˙ αμέσως τότε οι Λαϰεδαιμόνιοι, ϰρίνοντας ότι οι Αθηναίοι διέπραξαν αδιϰία, συγϰέντρωσαν εξήντα περίπου πλοία — μεταξύ των οποίων ϰαι πλοία από την Ζάϰυνθο —, τοποθέτησαν επιϰεφαλής τον Μνάσιππο ϰαι τον διέταξαν να φροντίσει για όλα τα σχετιϰά με το Ιόνιο ϰαι να εϰστρατεύσει στην Κέρϰυρα !48

22Ο Ξενοφών φαίνεται να αποδίδει περιληπτιϰά ϰαι ϰάπου λανθασμένα τα γεγονότα, όταν αναφέρει την πολύ γενιϰή εντολή των Λαϰεδαιμονίων στον Μνάσιππο περί ρυθμίσεως τῶν ϰατ’ ἐϰείνην τὴν θάλατταν, δίχως ϰαμία συγϰεϰριμένη αναφορά στην Ζάϰυνθο, ενώ συγχρόνως προβάλλει την Κέρϰυρα ως βασιϰό στόχο της εϰστρατείας (ϰαὶ στρατεύειν ἐπὶ Κέρϰυραν).49 Η εϰδοχή του Ξενοφώντα σχετιϰά με την απόβαση ϰαι την εμπλοϰή του Τιμόθεου στις εσωτεριϰές υποθέσεις (τὴν στάσιν) των Ζαϰυνθίων, είναι διάτρητη από αναϰρίβειες ϰαι ασάφειες. Ο συγγραφέας δεν διευϰρινίζει για ποιόν αϰριβώς λόγο ο Αθηναίος στρατηγός αποβίβασε τοὺς φυγάδας στο νησί, ούτε σε ποια παράταξη ανήϰαν οι εξόριστοι,50 αλλά ούτε ϰαι γιατί οι Σπαρτιάτες θεώρησαν το συγϰεϰριμένο γεγονός τόσο απαράδεϰτο ώστε να αντιδράσουν άμεσα οργανώνοντας ισχυρό εϰστρατευτιϰό σώμα ϰαι μάλιστα με αποστολή όχι την διευθέτηση των υποθέσεων της Ζαϰύνθου, αλλά της Κέρϰυρας !51 Η αοριστία της Ξενοφώντειας εϰδοχής μπορεί να μην είναι τόσο αθώα. Είναι εμφανές ότι ο Ξενοφών ενοχοποιώντας τον Τιμόθεο, ενοχοποιεί ϰατ’επέϰταση ϰαι τους Αθηναίους απαλλάσσοντας συγχρόνως την Σπάρτη από ϰάθε ευθύνη σχετιϰά με την παραβίαση της συνθήϰης ειρήνης.52

23Οι ασάφειες του Ξενοφώντα είναι πολλές, όχι μονάχα για το περιστατιϰό αυτό, αλλά και για όλο το διάστημα από το 386 έως το 371, για το οποίο φαίνεται να αποσιωπά πολλά από όσα, ϰατά τα φαινόμενα, διαϰυβεύονταν ϰαι έχει διϰαίως ϰατηγορηθεί για «απόϰρυψη» στοιχείων τόσο σχετιϰά με την Ειρήνη του Βασιλέως, όσο ϰαι για τις επόμενες συνθήϰες ϰοινῆς εἰρήνης, του 375/4 ϰαι του 371.53

24Ας ξαναγυρίσουμε όμως στον πιο εύγλωττο Διόδωρο ϰαι στην αναλυτιϰότερη ϰαι λεπτομερέστερη αφήγησή του για τα γεγονότα στην Ζάϰυνθο. Κατά τον Διόδωρο, οι εξόριστοι αποβιβάστηϰαν στο νησί από τον Τιμόθεο ϰαι ϰατέλαβαν μία οχυρή θέση ϰοντά στην θάλασσα, η οποία ονομαζόταν Ἀρϰαδία,54 από όπου βοηθούμενοι από τον Αθηναίο στρατηγό (βοηθὸν ἔχοντες τὸν Τιμόθεον) έβλαπταν τους ϰατοίϰους της πόλης (ἐϰαϰοποίουν τοὺς ἐν τῇ πόλει). Οι Ζαϰύνθιοι ζήτησαν την βοήθεια των Σπαρτιατών, οι οποίοι στην συνέχεια έστειλαν πρέσβεις στην Αθήνα ϰατηγορώντας τον Τιμόθεο. Ο δήμος των Αθηναίων ωστόσο έϰλινε προς το μέρος των φυγάδων ϰαι έτσι οι Λαϰεδαιμόνιοι αποφάσισαν να βοηθήσουν τους Ζαϰυνθίους στέλνοντας μία μοίρα από ειϰοσιπέντε τριήρεις με αρχηγό τον Αριστοϰράτη.55 Ο Διόδωρος δεν μας πληροφορεί για την έϰβαση της επιχείρησης αυτής των Σπαρτιατών.56 Στο επόμενο αϰριβώς ϰεφάλαιο, αρχίζοντας την εξιστόρηση του νέου γύρου πολιτιϰών συγϰρούσεων στην Κέρϰυρα, αναφέρει απλώς την αποστολή στην Ζάϰυνθο του Αθηναίου στρατηγού Κτησιϰλή για να ηγηθεί των φυγάδων.57

25Τα πράγματα μοιάζουν αρϰετά συγϰεχυμένα ήδη από την αρχή του 45^ου ϰεφαλαίου όταν ο Διόδωρος, περιγράφοντας την αναταραχή που επιϰρατούσε στην Ελλάδα μετά την συνθήϰη ειρήνης του 375/4, αναφέρει ότι η «ϰοινὴ ἀναρχία» ευνοούσε τις εμφύλιες συγϰρούσεις στις πόλεις ϰαι προϰαλούσε την επέμβαση των Λαϰεδαιμονίων που επεδίωϰαν να εγϰαθιδρύσουν ολιγαρχιϰά ϰαθεστώτα, ενώ οι Αθηναίοι ταυτόχρονα συμμαχούσαν με τους οπαδούς του δημοϰρατιϰού πολιτεύματος (τοῖς μὲν τὰς ὀλιγαρχίας ϰατασϰευάζουσιν ἐβοήθουν οἱ Λαϰεδαιμόνιοι, τοῖς δὲ τῆς δημοϰρατίας ἀντεχομένοις συνεμάχουν οἱ Αθηναίοι).58

26Βάσει λοιπόν αυτού του «προλόγου» του Διοδώρου, ο οποίος μας παραπέμπει στον Θουϰυδίδη ϰαι στο ϰαθιερωμένο σχήμα συνεργασιών, η ιστοριϰή λογιϰή δεν μπορεί παρά να υποστηρίξει, ευθύς εξαρχής, την ύπαρξη «χάσματος» στο επίμαχο χωρίο. Ειδάλλως, η συνεργασία ενός Αθηναίου στρατηγού με μία ολιγαρχιϰή παράταξη άλλης πόλης ϰαι μάλιστα με την ανοχή αν όχι με την συγϰατάθεση του δήμου των Αθηναίων, φαίνεται αυτομάτως να αντιφάσϰει προς τον προαναφερθέντα ϰανόνα περί συμμαχιών. Εξίσου αστήριϰτο ϰαι εκτός ϰανόνων μπορεί να θεωρηθεί ϰαι η εϰδοχή να μην ήταν ολιγαρχιϰοί οι Ζαϰύνθιοι που πήγαν στην Σπάρτη για να ϰαταγγείλουν τον Τιμόθεο.

27Τα ερωτήματα που γεννώνται από την αφήγηση του Διοδώρου είναι αρϰετά, ϰαι όχι μόνον σχετικά με την ταυτότητα των εξόριστων Ζαϰυνθίων : ο αριθμός των φυγάδων που ϰατέφυγαν στον Τιμόθεο δεν δηλώνεται˙ εάν λοιπόν δεχθούμε ότι ήταν ολιγαρχιϰοί, τότε τίθεται το ερώτημα εάν έχουμε να ϰάνουμε με το σύνολο αυτών,59 ή μήπως πρόϰειται μόνον για ένα τμήμα τους, ίσως δηλαδή για τους προστάτας των ολιγαρχιϰών ; Να ήταν άραγε από τους αϰραίους ολιγαρχιϰούς της πόλης ή μήπως θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι ήταν οι μετριοπαθέστεροι από αυτούς ; Και οι ἐν τῇ πόλει, γιατί πρέπει να ταυτίζονται οπωσδήποτε με την δημοϰρατιϰή παράταξη ; Όσο για τους Ζαϰυνθίους που πήγαν να ζητήσουν βοήθεια από τους Σπαρτιάτες, η αϰριβής πολιτιϰή τους ταυτότητα δεν δηλώνεται, αλλά συνάγεται από την πιο πάνω ϰαθιερωμένη αντίληψη περί συμμαχιών.

28Είναι φανερό ότι δεν έχουμε σαφή ειϰόνα για την πολιτιϰή ϰατάσταση στην Ζάϰυνθο, ϰάτι που δεν είναι σπάνιο ϰαι για πολλές άλλες ελληνιϰές πόλεις, οι οποίες δεν ήταν στο προσϰήνιο των διεθνών πολιτιϰών εξελίξεων ϰαι παιχνιδιών.

29Διαβάζοντας τον Διόδωρο, η εντύπωση που δημιουργείται είναι ότι δημοϰρατιϰοί ϰαι ολιγαρχιϰοί εναλλάσσονταν στην εξουσία. Αλλά ποια ήταν η αϰριβής μορφή της Ζαϰυνθινής δημοϰρατίας ή ολιγαρχίας ; Για ποια «δημοϰρατία» ή «ολιγαρχία» μιλάμε; Επρόϰειτο άραγε για μια δημοϰρατία «αθηναϊϰού τύπου»; Η απάντηση δεν είναι εύϰολη, γιατί ϰαι εδώ μάλλον ισχύει η γενιϰή διαπίστωση ότι η γνώση μας για την λειτουργία της Αθηναϊϰής δημοϰρατίας δεν μας επιτρέπει να διαπιστώσουμε ούτε πόσο διαδεδομένη ήταν, ούτε με ποια αϰριβώς μορφή την αντιλαμβανόταν ο υπόλοιπος ελληνιϰός κόσμος. Όταν μάλιστα πρόϰειται για ολιγαρχιϰά ϰαθεστώτα, τα πράγματα γίνονται αϰόμα πιο σϰοτεινά ϰαι περίπλοϰα: όχι μονάχα εξαιτίας των λιγοστών πληροφοριών που διαθέτουμε — ως επί το πλείστον από φιλοαθηναϊϰές πηγές — αλλά ϰαι γιατί εμείς οι ίδιοι είμαστε δέσμιοι των διϰών μας προϰαταλήψεων ϰαι σχημάτων, ϰαθώς ϰαι μιας προϰατασϰευασμένης ειϰόνας για την δομή ϰαι την λειτουργία των πολιτιϰών παρατάξεων στις αρχαίες ϰοινωνίες˙ ενώ, όχι σπάνια, προσαρμόζουμε στο παρελθόν τον τύπο των πολιτιϰών ϰομμάτων ϰαι της πολιτιϰής ζωής της διϰής μας εποχής.60

30Η στάση αρϰετών μελετητών μπροστά στο αίνιγμα της επέμβασης του Τιμόθεου στην Ζάϰυνθο είναι επιφυλαϰτιϰή.61 Ωστόσο, από την άλλη πλευρά η πλειοψηφία τους χαραϰτηρίζει πολιτιϰά τους εξορίστους ως δημοϰρατιϰούς.

31Η εγϰατάσταση των Ζαϰύνθιων εξορίστων από τον Τιμόθεο στην θέση Άρϰαδία έχει συνδεθεί άμεσα με την αναγραφή ZAKYN[Θ]IΩN O ∆HMOƩ O EN TΩ NHΛΛΩI στο «Ψήφισμα του Αριστοτέλη», η οποία μάλιστα παρουσιάζεται, από ορισμένους μελετητές, ως μία από τις τελευταίες προσθήϰες στην στήλη. Ταυτίζεται δηλαδή η Ἀρϰαδία με τον Νῆλλο62 ϰαι ως εϰ τούτου ϰαι οι Ζαϰύνθιοι εξόριστοι, που αναφέρονται στο XV, 45, 2-4, με τον δῆμο που αναφέρεται στην επιγραφή. Η χρονολόγηση όμως της χάραξης είναι αμφισβητούμενη, όπως ϰαι η — υποχρεωτιϰή — ταύτιση των δύο τοπωνυμίων.63

32Εάν όμως δεν ταυτίσουμε τις δύο τοποθεσίες ϰαι δεχθούμε την άποψη ότι ο O ∆HMOƩ O EN TΩ NHΛΛΩI εντάχθηϰε στην Συμμαχία πριν από την εϰστρατεία του Τιμόθεου,64 τότε δεν θα μπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι οι Ζαϰύνθιοι εξόριστοι ήταν ϰάποιοι ολιγαρχιϰοί;

33Πόσο «ασύστατη» τελιϰά μπορεί να θεωρηθεί η συνεργασία ενός Αθηναίου στρατηγού, αλλά ϰαι της πόλης των Αθηνών, με ένα μη-δημοϰρατικό ϰόμμα; Μια τέτοια πολιτιϰή συνεργασία αποτελεί μοναδιϰό παράδειγμα;

34Ας θυμηθούμε τι αϰριβώς συνέβη στην περίπτωση της Επιδάμνου, της αποιϰίας αυτής των Κερϰυραίων (᾿Επίδαμνός ἐστι πόλις ἐν δεξιᾷ ἐσπλέοντι ἐς τὸν ᾿Ιόνιον ϰόλπον)65: λίγα χρόνια πριν από την έναρξη του Πελοποννησιακού Πολέμου εμφύλιοι σπαραγμοί (στάσεις) ταλάνιζαν την πόλη της Επιδάμνου. Από τις αντιμαχόμενες παρατάξεις, τελιϰώς επιϰράτησε ὁ δῆμος, ο οποίος το 435 εξεδίωξε τους αριστοϰράτες (τοὺς δυνατούς)66. Οι τελευταίοι μαζί με τους γείτονες Ιλλυριούς έϰαναν λεηλασίες ϰαι επιδρομές εναντίον των ϰατοίϰων της πόλης (ἐλῄζοντο τοὺς ἐν τῇ πόλει ϰατά τε γῆν ϰαὶ ϰατὰ θάλασσαν).67 Πιεζόμενοι οἱ ἐν τῇ πόλει έστειλαν πρέσβεις στην μητρόπολη της Επιδάμνου, την Κέρϰυρα, ζητώντας από τους Κερϰυραίους να μεσολαβήσουν ώστε να συμφιλιωθούν με τους φεύγοντας ϰαι να θέσουν τέρμα στον πόλεμο με τους Ιλλυριούς. Παρά τις ιϰεσίες των πρέσβεων, οι Κερϰυραίοι δεν ανταποϰρίθηϰαν.68

35Οι Επιδάμνιοι, δηλαδή ὁ δῆμος, στράφηϰαν τότε προς την ολιγαρχιϰή Κόρινθο, η οποία είχε συμμετάσχει ϰαι αυτή στην ίδρυση της Επιδάμνου.69 Οι Κορίνθιοι δεν δίστασαν να προσφέρουν την βοήθεια που τους ζητήθηϰε, εϰμεταλλευόμενοι έτσι την ευϰαιρία να ξεϰαθαρίσουν τους παλαιούς, ανοιϰτούς αϰόμα, λογαριασμούς με την αλαζονιϰή αποιϰία τους Κέρϰυρα.70 Οι Κερϰυραίοι, οργισμένοι, έστειλαν με την σειρά τους ισχυρό στόλο ϰαι απαίτησαν από τους Επιδαμνίους όχι μονάχα να αποπέμψουν την φρουρά ϰαι τους αποίϰους των Κορινθίων, αλλά ϰυρίως να δεχτούν πίσω τους ολιγαρχιϰούς εξορίστους, οι οποίοι είχαν ήδη πάει στην Κέρϰυρα ζητώντας υποστήριξη. Τελιϰά, επειδή οι Επιδάμνιοι δεν υπάϰουσαν, οι Κερϰυραίοι μαζί με τους φυγάδες ολιγαρχιϰούς ϰαι τους Ιλλυριούς άρχισαν να πολιορϰούν την πόλη.71 Οι εξελίξεις υπήρξαν ραγδαίες ϰαι η δημοϰρατιϰή Αθήνα δεν θα αργήσει να αναμειχθεί ϰαθοριστιϰά στις συγϰρούσεις ανάμεσα στους Κερϰυραίους ϰαι τους Κορινθίους, συνάπτοντας αμυντιϰή συμμαχία (ἐπιμαχία)72 με την Κέρϰυρα.

36Και στην περίπτωση λοιπόν της Επιδάμνου, βλέπουμε ότι το σχήμα των συμμαχιών επίσης δεν είναι ϰαθόλου «προφανές» ούτε αυστηρά «ορθολογιϰό»: η ολιγαρχιϰή Κόρινθος τάσσεται στο πλευρό της δημοϰρατιϰής Επιδάμνου, η δε δημοϰρατιϰή Αθήνα συμμαχεί με την — ϰατά πάσα πιθανότητα — μετριοπαθώς ολιγαρχιϰή ή έστω πολιτιϰά αδιάφορη Κέρϰυρα.73

37Άρα, αυτό που συνάγεται είναι ότι τα προσωπιϰά συμφέροντα, αλλά ϰαι η επιδίωξη της πολιτιϰής επιβίωσης υπερισχύουν των πολιτιϰών θεωρήσεων ϰαι επιλογών. Σχετιϰά με το παραπάνω παράδειγμα θα μπορούσε βέβαια ϰάποιος να αντιτάξει ότι τα «Κερϰυραϊϰά» εϰτυλίσσονται πριν από την έναρξη του Πελοποννησιαϰού Πολέμου, ϰαι ϰυρίως πριν από την, ϰαθοριστιϰή για τις διαϰρατιϰές σχέσεις ϰαι πολιτιϰές συμμαχίες, στάσιν στην Κέρϰυρα το 427.

38Η ασάφεια όμως που συχνά χαραϰτηρίζει τον χαραϰτήρα των ϰυβερνήσεων ϰαι την εξωτεριϰή πολιτιϰή αρϰετών πόλεων, ενισχύει τις αποϰλίσεις από ϰανόνες ϰαι σχήματα.

39Ενδιαφέρουσα είναι για παράδειγμα η περίπτωση της Χίου, η οποία αποστάτησε από την Αθήνα το 412.74 Επειδή ο Θουϰυδίδης δεν είναι απολύτως σαφής, οι απόψεις για την μορφή του ϰαθεστώτος που είχε η Χίος την στιγμή της αποστασίας διίστανται. Ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι η δημοϰρατιϰή παράταξη ϰυβερνούσε την πόλη, ενώ σύμφωνα με την ευρέως αποδεϰτή άποψη η ϰυβέρνηση ήταν στα χέρια των ολιγαρχιϰών. Ορισμένοι πάλι υπογραμμίζουν μία αντίθεση ανάμεσα στην «ϰυβέρνηση» ϰαι την πλειοψηφία των πολιτών για ζητήματα της εξωτεριϰής πολιτιϰής ϰαι για το ενδεχόμενο αποστασίας από την Αθηναϊϰή Συμμαχία. Αϰόμη προτείνεται μία άλλη εϰδοχή σχετιϰά με την πολιτιϰή ϰατάσταση στην Χίο, σύμφωνα με την οποία επρόϰειτο ή για μιϰτό πολιτιϰό ϰαθεστώς ή για ολιγαρχία με δημοϰρατιϰά χαραϰτηριστιϰά.75

40Ο Διόδωρος αναφέρει αϰόμη ότι, ϰατά το ίδιο περίπου πιο πάνω διάστημα, ϰάποιοι φυγάδες ἐκ Χίου έδωσαν χρήματα στον Λαϰεδαιμόνιο ναύαρχο Κρατησιππίδα, ο οποίος τους αποβίβασε στο νησί ϰαι ϰατέλαβε με την βοήθειά τους την αϰρόπολη. Οι εξόριστοι που επανήλθαν εξόρισαν, με την σειρά τους, περίπου εξαϰόσιους πολιτιϰούς αντιπάλους τους (τοὺς ἀντιπολιτευμένους αὐτοῖς), οι οποίοι ϰατέλαβαν στην απέναντι μιϰρασιατιϰή αϰτή ένα οχυρό τόπο, τον Αταρνέα, ϰαι εξορμώντας από εϰεί πολεμούσαν εναντίον των συμπολιτών τους στην Χίο.76 Σχετιϰά δε με τις πολιτιϰές πεποιθήσεις των δύο αντίπαλων παρατάξεων, έχει υποστηριχθεί ότι ήταν ϰαι οι δύο ολιγαρχιϰές!77

41Αν ϰαι στα περιορισμένα όρια ενός άρθρου δεν μπορούμε να εξαντλήσουμε τον ϰατάλογο παρόμοιων περιπτώσεων, γίνεται φανερή η αδυναμία να προσεγγίσουμε με ασφάλεια τα πολιτιϰά παιχνίδια στο εσωτεριϰό των πόλεων, αλλά ϰαι στο πεδίο της εξωτεριϰής πολιτιϰής.78

42Ωστόσο δεν πρέπει να παραλείψουμε ένα αϰόμη παράδειγμα, εξαιρετιϰά χαραϰτηριστιϰό των ιδιότυπων συμμαχιών που αναφέραμε. Λίγα χρόνια μετά το περιστατιϰό με τον Τιμόθεο ϰαι τους Ζαϰύνθιους εξορίστους, ο Αθηναίος στρατηγός Χάρης επεμβαίνει στις εσωτεριϰές υποθέσεις της Κέρϰυρας. Ο Αινείας ο Ταϰτιϰός στα Πολιορϰητιϰά του περιγράφει μία συνωμοσία (περί το 361/0) «τῶν πλουσίων ϰαι ὀλιγαρχιϰῶν» Κερϰυραίων για να ανατρέψουν τους δημοϰρατιϰούς. Συνεργάτης ϰαι υποστηριϰτής της συνωμοσίας αυτής ήταν ο Χάρης (ἐπεδήμει δὲ ϰαὶ Χάρης ᾿Αθηναῖος φρουρὰν ἔχων, ὅσπερ συνήθελεν τῇ ἐπαναστάσει).79 Η συνωμοσία θα επιτύχει χάρη σε ένα τέχνασμα που είχε μάλιστα χρησιμοποιήσει ο Πεισίστρατος για να ϰαταλάβει για πρώτη φορά την εξουσία80 : μεριϰοί από τους αξιωματιϰούς της φφρουράς του Αθηναίου στρατηγού αυτοτραυματίζονται ϰαι αιμόφυρτοι ορμούν στην αγορά σαν να είχαν πέσει θύματα ϰάποιας επίθεσης. Συγχρόνως οι υπόλοιποι στρατιώτες της φρουράς, προετοιμασμένοι από πριν να αναλάβουν δράση, ϰαθώς ϰαι όσοι από τους Κερϰυραίους συμμετείχαν στην συνωμοσία, παίρνουν αμέσως τα όπλα. Συγϰαλείται η εϰϰλησία του δήμου ϰαι συλλαμβάνονται οι προστάται τοῦ δήμου ως υπαίτιοι τάχα της υποτιθέμενης στάσεως, ενώ οι πραγματιϰοί συνωμότες διευθετούν τα πράγματα όπως τους συμφέρει (Τῶν <δ΄> ἄλλων ἀγνοούντων τὸ πρᾶγμα ϰαὶ εἰς ἐϰϰλησίαν παραϰληθέντων συνελαμβάνοντο οἱ προστάται τοῦ δήμου, ὡς ἐπαναστάσεως γενομένης ἐξ αὐτῶν, ϰαὶ τὰ ἄλλα μεθίστασαν πρὸς τὸ συμφέρον αὑτοῖς).81

43Η συνεργασία αυτή των ολιγαρχιϰών Κερϰυραίων με τον «δημοϰρατιϰό» Χάρη «ενοχλεί» τους μελετητές επειδή ϰαι σ’αυτή την περίπτωση φαίνεται να διαταράσσεται ο ϰαθιερωμένος ϰανόνας.82

44Τα δύο περιστατιϰά, η συνεργασία του Τιμόθεου με τους Ζαϰύνθιους εξορίστους ϰαι η συμμετοχή του Χάρη στο φιλo-ολιγαρχιϰό πραξιϰόπημα στην Κέρϰυρα, συσχετίζονται ϰαι σχολιάζονται τόσο από τους αρχαίους συγγραφείς, όσο ϰαι από τους σύγχρονους μελετητές, συνήθως για να υπογραμμιστούν οι διαφορές ανάμεσα στους δύο στρατηγούς ϰαι την πολιτιϰή τους δράση. Από την μία πλευρά, ο Τιμόθεος προβάλλεται ως πρωτεργάτης της ειρήνης του 375/483 ϰαι γενιϰότερα ως ένας ήπιος ϰαι ξεχωριστός άνδρας, ο μόνος — σύμφωνα με τον δάσϰαλό του Ισοϰράτη — που με την μετριοπαθή ϰαι δίϰαιη συμπεριφορά του δεν έδωσε αφορμή στους Έλληνες να παραπονεθούν εναντίον της Αθήνας,84 σε αντίθεση με τον Χάρη, ο οποίος έχει ϰατηγορηθεί ότι προσπάθησε να μετατρέψει την Β΄ Αθηναϊϰή Συμμαχία σε αυταρχιϰή Β΄ Αθηναϊϰή «Αυτοϰρατορία».85

45Παρά το γεγονός ότι οι δύο άνδρες συγϰρίνονται μεταξύ τους ϰαι η δράση τους αντιδιαστέλλεται,86 είναι ωστόσο γεγονός ότι ϰαι οι δύο αντιμετώπιζαν ϰοινά προβλήματα, τα οποία ϰαθόριζαν σημαντιϰά τις επιλογές τους, όπως η έλλειψη χρημάτων για τις ανάγϰες του στόλου ϰαι γενιϰότερα για τις ναυτιϰές επιχειρήσεις που διεξήγαγαν.87 Η Αθήνα, την περίοδο εϰείνη, συχνά αποφάσιζε την αποστολή ναυτιϰού δίχως να έχει εξασφαλίσει στους επιϰεφαλής των επιχειρήσεων τους απαραίτητους χρηματιϰούς πόρους για τον εξοπλισμό των πλοίων, την εύρεση πληρωμάτων, την πληρωμή των μισθοφόρων ϰλπ. Η πόλη περίμενε από τους στρατηγούς να εξασφαλίσουν οι ίδιοι τα απαραίτητα μέσα για την διεξαγωγή των επιχειρήσεων, είτε από συνεισφορές των συμμαχικών πόλεων, είτε από επιδρομές, λεηλασίες, ή ϰαι από τις μισθοφοριϰές υπηρεσίες που πρόσφεραν σε φιλιϰές προς την Αθήνα πόλεις ή αϰόμα ϰαι σε ξένους ηγεμόνες, Πέρσες σατράπες, ϰλπ.88

46Ωστόσο όσο ϰαι αν έχει υπογραμμιστεί από τους σύγχρονους μελετητές, η αυτονομία των στρατηγών αυτών, των « condottieri » του 4^ου αιώνα,89 οι οποίοι εμφανίζονται να ενεργούν ανεξέλεγϰτα — περιστοιχισμένοι από τους μισθοφόρους τους — δεν φαίνεται όμως η άποψη αυτή να έχει απόλυτη ισχύ. Η χάραξη της εξωτεριϰής πολιτιϰής γινόταν από την πόλη των Αθηναίων, η εξουσία της οποίας ήταν αδιαπραγμάτευτη˙ οι Αθηναίοι μπορεί να επέτρεπαν στους στρατηγούς που ήταν επιϰεφαλής του ναυτιϰού ϰαι των επιχειρήσεων να εξασφαλίζουν οι ίδιοι ϰαι με ϰάθε δυνατό — όχι πάντα τον πιο αθώο — τρόπο τα αναγϰαία ϰεφάλαια, χωρίς αυτό εντούτοις να σημαίνει ότι ήταν ελεύθεροι να παραβαίνουν τους νόμους της πόλης ϰαι τις αποφάσεις του δήμου.90 Οι νόμοι ίσχυαν ϰαι οι ποινές ήταν σϰληρές.

47Είναι ενδιαφέρον λοιπόν το γεγονός ότι ούτε ο Τιμόθεος, αλλά ούτε ϰαν ο Χάρης, τιμωρήθηϰαν για τις ενέργειές τους στο Ιόνιο, ϰαι δεν υπάρχει ϰαμία μαρτυρία ότι υπέστησαν οποιαδήποτε πειθαρχιϰή δίωξη. Στην περίπτωση μάλιστα του Τιμόθεου, η Αθήνα δεν δίστασε να στηρίξει την επιλογή του να συνεργαστεί με τους εξόριστους Ζαϰυνθίους, παρόλο που εϰ πρώτης όψεως φαίνεται ότι ήταν διϰή του πρωτοβουλία.91

48Τι επεδίωϰε όμως ο Τιμόθεος με την εμπλοϰή του στις εσωτεριϰές υποθέσεις της Ζαϰύνθου; Μπορούμε άραγε να του ϰαταλογίσουμε ευθύνη για την επανέναρξη των εχθροπραξιών;

49Από την αρχή της εϰστρατείας του, ο Τιμόθεος επιδειϰνύει μία μάλλον ήπια ϰαι διαλλαϰτιϰή συμπεριφορά απέναντι στις πόλεις του Ιονίου, με χαραϰτηριστιϰότερο παράδειγμα την συμπεριφορά του προς τους Κερϰυραίους: είχε υποτάξει την Κέρϰυρα, δίχως να προβεί σε εξανδραποδισμούς, εξορίες ή μεταβολή του πολιτεύματος (οὐδὲ νόμους μετέστησεν).92 Και αϰριβώς αυτή η ήπια στάση του απέναντι στην — ενδεχομένως ολιγαρχιϰή —93 Κέρϰυρα είχε θετιϰό αντίϰτυπο ϰαι στις γύρω πόλεις (ἐξ ὧν τὰς περὶ ἐϰεῖνα πόλεις πάσας εὐμενεστέρας ἔσχεν).94 Το γεγονός αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί ϰαι ως επιχείρημα για την πολιτιϰή ταυτότητα των εξορίστων της Ζαϰύνθου˙ ο Τιμόθεος δηλαδή δεν πρωτοτυπεί στηρίζοντας τους ολιγαρχιϰούς Ζαϰυνθίους, εφόσον πριν λίγους μόλις μήνες είχε σεβαστεί το ολιγαρχιϰό ϰαθεστώς της Κέρϰυρας.95

50Είναι σαφές ότι ο στόχος της εϰστρατείας του Τιμόθεου ήταν ο έλεγχος του Ιονίου τον οποίο οι Αθηναίοι είχαν ουσιαστιϰά χάσει ήδη από την Σιϰελιϰή εϰστρατεία. Και εφόσον οι Αθηναίοι ήθελαν να επεϰτείνουν την επιρροή τους στα νησιά του Ιονίου ϰαι να περιορίσουν την Σπάρτη στην Πελοπόννησο, όφειλαν να ϰερδίσουν την εύνοια των νησιών αυτών ϰαι να πετύχουν την προσχώρησή τους στην Συμμαχία ή τουλάχιστον να αποτρέψουν την συμπαράταξή τους στο πλευρό της Σπάρτης. Η Ζάϰυνθος, μπορεί — όπως άλλωστε ϰαι η Κεφαλονιά — να μην ήταν στο επίϰεντρο των πολιτιϰών εξελίξεων, ωστόσο η στρατηγιϰή σημασία της αναγνωριζόταν ήδη από τα χρόνια του Πελοποννησιαϰού Πολέμου.96 Δεν είναι διόλου απίθανο λοιπόν ο Τιμόθεος, με την βοήθεια που πρόσφεϰε στους εξορίστους, να προσπάθησε — έχοντας τον έλεγχο της Ζαϰύνθου — να εξασφαλίσει την ελεύθερη χρήση των λιμανιών του νησιού ϰαι την δυνατότητα να προσποριστεί τα απαραίτητα χρήματα ϰαι πληρώματα για τον στόλο του.

51Και βέβαια, εάν μεταξύ των όρων της ειρήνης του 375/4 όντως υπήρχε — όπως έχει υποτεθεί — συγϰεϰριμένη ρήτρα περί επιστροφής των εξορίστων, τότε ο Τιμόθεος ενεργούσε εντός των νόμιμων πλαισίων.97

52Ανεξάρτητα όμως από την πολιτιϰή ταυτότητα των Ζαϰύνθιων εξορίστων, είναι άραγε δυνατόν το περριστατιϰό της αποβίβασής τους στο νησί από τον Τιμόθεο, να θεωρήθηϰε ως casus belli από τους Λαϰεδαιμόνιους; Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, οι πραγματιϰές αιτίες για την επανάληψη των εχθροπραξιών πρέπει να αναζητηθούν αλλού. Άλλωστε από ό, τι φαίνεται η ειρήνη του 375/4 δεν ήταν τόσο βραχύβια, όσο θέλει να μας την παρουσιάσει ϰυρίως ο Ξενοφών, αλλά θα πρέπει να διήρϰεσε δύο ακόμη χρόνια.98 Η αποβίβαση των εξορίστων στην Ζάϰυνθο ενδεχομένως δεν ήταν τίποτα παραπάνω από ένα επεισόδιο περιορισμένης οξύτητας που δεν πήρε μεγάλες διαστάσεις. Η πρώτη ουσιαστιϰή παραβίαση της ειρήνης έγινε το 373/2, όταν οι Θηβαίοι εξεδίωξαν τους Πλαταιείς από την Βοιωτία ϰαι ισοπέδωσαν την πόλη τους.99

53Επομένως, το ϰυριότερο πρόβλημα που ϰαθόριζε την πολιτιϰή συμπεριφορά των δύο Μεγάλων Δυνάμεων, της Αθήνας ϰαι της Σπάρτης, δεν ήταν άλλο από την ανερχόμενη ισχύ, την επεϰτατιϰή πολιτιϰή ϰαι τις ηγεμονιϰές φιλοδοξίες της Θήβας, τις οποίες υπογραμμίζει ϰαι ο Ξενοφών,100 αϰριβώς πριν ξεϰινήσει την αφήγηση των γεγονότων της Ζαϰύνθου για να τις αγνοήσει παραδόξως αμέσως μετά.101 Ο Ξενοφών επιρρίπτει την ευθύνη στον Τιμόθεο ϰαι — ϰατ’επέϰταση — στους Αθηναίους εφόσον δεν θέλησαν να τον αναϰαλέσουν ϰαι να ϰαταδιϰάσουν τις ενέργειές του. Ο Διόδωρος από την πλευρά του, «ενοχοποιεί» ϰαι τις δύο πόλεις — την Αθήνα ϰαι την Σπάρτη — για την παραβίαση των όρων της Ειρήνης.102 Μολαταύτα, είναι αρϰετά πιθανό οι Αθηναίοι να την επιθυμούσαν ειλιϰρινά, διότι εξυπηρετούσε τα συμφέροντά τους την δεδομένη στιγμή˙ δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι η σύναψή της εορτάστηϰε στην Αθήνα με τρόπο λαμπρό. Αντιθέτως, η Σπάρτη είχε μάλλον εξαναγϰαστεί να την αποδεχτεί ϰαι να συμφωνήσει μάλιστα σε μία διαρχία — αναγνωρίζοντας ϰατ’αυτόν τον τρόπο την Β΄ Αθηναϊϰή Συμμαχία ϰαι την ναυτιϰή υπεροχή της Αθήνας — εξαιτίας του φόβου της για την Θήβα, η οποία αναδυόταν ϰαι αυτή ως μία ισχυρή χερσαία δύναμη. Οι Σπαρτιάτες αναζητούσαν μία ευϰαιρία για να αρχίσουν τις εχθροπραξίες ϰαι οι πράξεις του Τιμόθεου υπήρξαν απλώς η αφορμή.103 Η άμεση αντίδρασή τους στα παράπονα των Ζαϰύνθιων απεσταλμένων ϰαι η ταχύτητα με την οποία συγϰέντρωσαν ϰαι απέστειλαν μια μοίρα ειϰοσιπέντε πλοίων στο Ιόνιο, όπου πλέον περιέπλεαν μόνον τα αθηναϊϰά πλοία, φανερώνει την δυσαρέσϰειά τους για τους όρους της Ειρήνης ϰαι την ετοιμότητά τους για πολεμικές επιχειρήσεις στα Ιόνια νησιά.

54Τα πολιτιϰά παιχνίδια στο εσωτεριϰό των πόλεων αλλά ϰαι οι διαϰρατιϰές σχέσεις, ειδιϰά τον 4^ο αιώνα, δεν είναι πάντοτε ξεϰάθαρες ή σαφείς. Οι μελετητές αναγνωρίζουν βέβαια την δυσϰολία να ϰατανοηθεί η εξωτεριϰή πολιτιϰή της Αθήνας τον 4^ο αιώνα.104

55Την ίδια δυσϰολία ϰατανόησης αντιμετωπίζουμε ϰαι όταν προσεγγίζουμε το επεισόδιο με τον Τιμόθεο στην Ζάϰυνθο. Μεγάλο μέρος των ευθυνών για την αδυναμία επίλυσης του αινίγματος, επιρρίπτεται — όπως έχει ήδη επισημανθεί — στο ϰείμενο του Διοδώρου. Η ύπαρξη ενός «χάσματος» θεωρήθηϰε ότι θεραπεύει το πρόβλημα που ανέϰυψε από το χωρίο XV, 45, 2 του συγγραφέα αν ϰαι δεν αποϰλείεται το ενδεχόμενο η λύση αυτή να είναι παραπλανητιϰή.105

56Έτσι, σχετιϰά με το συγϰεϰριμένο πάντα περιστατιϰό, δίχως να γνωρίζουμε τι αϰριβώς συνέβαινε στην Ζάϰυνθο την περίοδο εϰείνη, αλλά με μοναδιϰό γνώμονα το στερεότυπο ότι οι Αθηναίοι δεν θα μπορούσαν παρά να επέμβουν υπέρ της δημοϰρατιϰής παράταξης ϰαι μόνον αυτής, το χωρίο θεωρήθηϰε, αρχής γενομένης από τον Jacques Le Paulmier, προβληματιϰό ϰαι αναϰόλουθο. Πρόϰειται εντούτοις για ένα «χάσμα» υποθετιϰό ϰαι αμφίβολο, το οποίο δεχόμαστε μόνο επειδή θέλουμε να πιστεύουμε ότι οι άνθρωποι τότε δεν άλλαζαν παρατάξεις ϰαι στρατόπεδα ϰαι επειδή εμείς οι ίδιοι έχουμε μια προϰαθορισμένη ϰαι αυστηρά διαμορφωμένη εντύπωση ότι οι ολιγαρχιϰοί ή οι φιλολάϰωνες παρέμεναν πάντοτε — δια βίου — ολιγαρχιϰοί ϰαι φιλολάϰωνες, οι δε δημοϰρατιϰοί ή οι φιλοαθηναίοι παρέμεναν αμεταϰίνητα δημοϰρατιϰοί ϰαι φιλοαθηναίοι. Αλλά δεν είναι ϰαθόλου άγνωστο ότι οι ελληνιϰές πόλεις ϰαι οι πολιτιϰές παρατάξεις άλλαζαν στρατόπεδα ϰαι συμμαχίες σε περίπτωση που θεωρούσαν ότι με αυτόν τον τρόπο εξυπηρετούνταν ϰαλύτερα τα συμφέροντά τους. Η ϰινητιϰότητα αυτή των παρατάξεων ήταν έντονη, ενώ οι συμμαχίες των Μεγάλων Δυνάμεων με τα μιϰρότερα ϰράτη δεν συνάπτονταν πάντοτε ϰαι αποϰλειστιϰά με «ιδεολογιϰά» ϰριτήρια. Η συνεργασία ενός ϰράτους με ένα άλλο δεν στηριζόταν απαρέγϰλιτα σε ϰαθιερωμένους ϰανόνες ή στην ιδεολογία, όσο σε πολιτιϰούς υπολογισμούς ϰαι ϰριτήρια συμφέροντος.

57Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε εντέλει ότι δεν υπάρχει «χάσμα» στο ϰείμενο, αλλά ότι οι Ζαϰύνθιοι αριστοϰράτες ϰατέφυγαν στον Τιμόθεο χωρίς να ενδιαφέρονται για την πολιτιϰή ορθότητα της συμπεριφοράς τους. Ανάλογη στάση βλέπουμε να υιοθετείται ϰαι από τους ἐν τῇ πόλει Ζαϰυνθίους που προσέφυγαν στην Σπάρτη διαμαρτυρόμενοι για τις ενέργειες του Τιμόθεου.

58Όσο δε για τον ίδιο τον Τιμόθεο, είναι πολύ δύσϰολο να αποφανθούμε με βεβαιότητα για το ποια ήταν αϰριβώς τα ϰίνητρα που τον ώθησαν να εμπλαϰεί στις ζαϰυνθινές υποθέσεις. Ας επισημάνουμε ϰαι πάλι ότι οι πράξεις του αυτές μπορεί να θεωρηθούν απόλυτα διϰαιολογημένες, γιατί εναρμονίζονταν με τον πιθανό όρο της συνθήϰης ειρήνης του 375/4 περί επιστροφής των εξορίστων.106 Άλλωστε, οι θεωρούμενοι περίεργοι χειρισμοί του Αθηναίου στρατηγού, ενδεχομένως να προέρχονταν από την «διπλωματιϰή του αντίληψη»107 σχετιϰά με τον πόλεμο, ϰαθώς ϰαι από τις διαπραγματευτιϰές του ιϰανότητες, όπως αυτές προβάλλονται στον108 για τον Αθηναίο στρατηγό, δεν είχε ίσως τόση σημασία το πολίτευμα της πόλης ή η ιδεολογιϰή τοποθέτηση τῶν φυγάδων, όσο το να επιτύχει τον στόχο του, δηλαδή να εξασφαλίσει ϰαι στην περιοχή του Ιονίου σημεία στήριξης της αθηναϊϰής ισχύος.109 Και όσο πιο σημαντιϰός ήταν ο στόχος, τόσο λιγότερη σημασία είχαν οι ιδεολογιϰές παράμετροι.

59Όλα δείχνουν πως υπάρχει μία ιστορία που δεν μας την αφηγούνται ξεϰάθαρα ούτε ο Ξενοφών, αλλά ούτε ϰαι ο Διόδωρος. Όταν υποθέσουμε ότι υπάρχει «χάσμα», στην ουσία ϰάνουμε μια «ορθολογιϰή» αναϰατασϰευή των γεγονότων ϰαι των ϰαταστάσεων. Αλλά η «λογιϰή» ίσως δεν ταυτίζεται με την ιστορία, ούτε η ιστορία είναι «λογιϰή». Τελιϰά, φαίνεται πως με την χρήση του «χάσματος» κατασϰευάσαμε ένα σχήμα υπερβολιϰά «λογιϰό», απόλυτο ϰαι άϰαμπτο που ενδεχομένως δεν μοιάζει ϰαι τόσο απαραίτητο.

Notes de bas de page

1 Ευχαριστώ θερμά για την πολύτιμη βοήθειά τους, τον ϰ. Ι. Μελιανό, Γραμματέα της Βιβλιοθήϰης ϰαι υπεύθυνο Φωτογραφιϰού Εργαστηρίου της Ιεράς Μονής Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου Πάτμου ϰαι τον ϰ. Γ. Βιολιδάϰη, ερευνητή — υπότροφο του Ελληνιϰού Ινστιτούτου Βυζαντινών ϰαι Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας. Στην συγγραφή του συγϰεϰριμένου άρθρου με παρότρυνε ο αείμνηστος ϰαθηγητής μου Henri van Effenterre τον οποίο θα ευγνωμονώ πάντοτε για την γενναιοδωρία που μου έδειξε.

2 La cité grecque, Paris, 1985, σελ. 25.

3 H έϰφραση είναι δανεισμένη από την Nicole Loraux, Η διχασμένη πόλη, Αθήνα, 2001, σελ. 115.

4 Η μετάφραση του όρου στάσις δεν είναι απλή˙ αντιθέτως είναι μάλλον προβληματιϰή, εφόσον οι περιφράσεις που χρησιμοποιούνται για την απόδοση του συγϰεϰριμένου όρου μπορεί να είναι από υπερβολιϰά ήπιες έως ϰαι παραπλανητιϰές, έτσι ώστε η χρήση της αρχαίας λέξης στάσις, να φαίνεται πολύ πιο δόϰιμη. Βλ. Robert Connor, Thucydides, Princeton, 1985², σελ. 96, υποσ. 41. Στην εργασία μας αυτή, η στάσις, έχει την έννοια της βίαιης πολιτιϰής σύγϰρουσης, του εμφύλιου πολέμου που οδηγεί σε αλλαγή ϰαθεστώτος, εξορίες ϰαι αϰόμα βιαιότερες πράξεις όπως η εξόντωση των αντιπάλων, οι σφαγές ϰ.λ.π. Βλ. Raoul Lonis, « Poliorcétique et stasis dans la première moitié du IV^e siècle av. J.-C. », στο Pierre Carlier (ed.), Le IV^e siècle av. J.-C. Approches historiographiques, Nancy, 1996, 241 : “La stasis… pour être correctement définie, doit être considérée à plusieurs degrés. Elle peut être une simple tension entre des groupes que séparent des différenciatons sociales et (ou) des clivages politiques ; rivalité ouverte entre des factions entraînant discorde, désordres, changements de régime, exil ; affrontement violent pouvant aller jusqu’à la guerre civile avec son cortège de massacres, d’exactions et souvent même une impossible neutralité.” Για το φαινόμενο της στάσεως η βιβλιογραφία είναι εϰτενέστατη. Για την προ του 1991 βιβλιογραφία, βλ. Λεωνίδας MAΩΛOΠOYΛOƩ, Στάσις-επανάστασις-νεωτερισμός, ϰίνησις, Θεσσαλονίϰη, 1991˙ βλ. επίσης Mogens Hansen, Thomas Nielsen (ed.), An Inventory of Archaic and Classical Poleis, Oxford, 2004, σελ. 124-129.

5 ΙΙΙ, 82, 1 (μετάφραση Ελευθερίου Βενιζέλου, Αθήνα 1957).

6 Lowell Edmunds, «Thucydides’ Ethics as Reflected in the Description of Stasis (3.82-83)», Harvard Studies in Classical Philology 79, 1975, σελ. 73-92.

7 Για πρώτη φορά οι όροι δῆμος, ὀλίγοι, δημοϰρατία, ὀλιγαρχία, στην αφήγηση του Θουϰυδίδη για την Κερϰυραϊϰή στάσιν λαμβάνουν πολιτιϰή ϰαι ιδεολογιϰή διάσταση. Βλ. Μartin Ostwald, «Oligarchy and Oligarchs in Ancient Greece», στο Pernille Flensted-Jensen, Thomas Nielsen, Lene Rubinstein (ed.), Polis and Politics, Copenhagen, 2000, σελ. 386˙ David Lewis, «Democratic institutions and their diffusion», στο Peter Rhodes (ed.), Selected Papers in Greek and Near Eastern History, Cambridge, 1997, σελ. 50-59.

8 Το γεγονός αυτό προβάλλεται ήδη στην δημηγορία του Διοδότου (Θουϰ., ΙΙΙ, 42 ϰ.ε.) ϰαι θεωρείται ως μία σημαντιϰή αλλαγή στην φύση του πολέμου. Βλ. Marc Cogan, «Mytilene, Platea, and Corcyra: Ideology and Policy in Thucydides, Book Three», Phoenix 35/1, 1981, σελ. 7 ϰ.ε. ˙ Lowell Gustafson, Thucydides’ Theory of International Relations: A Lasting Possession, Luisiana, 2000, σελ. 77 ϰ.ε.

9 Η περιγραφή της στάσεως στην Κέρϰυρα το 427 έχει πολλά ϰοινά στοιχεία με την ανάλυση του λοιμού στο Β΄ βιβλίο του Θουϰυδίδη. Βλ. Felix Wasserman, «Thucydides and the Disintegration of the Polis», Transactions of the American Philological Association 85, 1954, σελ. 54 ϰ.ε. ˙ Louis Losada, «Megara and Athens. Thucydides and the motivation for treason», Classica & Mediaevalia 30, 1969, σελ. 157 υποσ. 31˙ Robert Connor, Thucydides, ό.π., σελ. 99˙ Orwin Clifford, «Stasis and Plague: Thucydides on the Dissolution of Society», Journal of Politics 50, 1988, σελ. 831-847. Από τους στοχαστές του 4ου αιώνα, ο Πλάτων (Πολιτεία, VIII, 556 e: μετάφραση Κωνσταντίνου Δ. Γεωργούλη, Αθήνα 1962) περιγράφει την μορφή ϰαι τα χαραϰτηριστϰά της στάσεως, την οποία επίσης εξομοιώνει με «νόσον»: «Όπως λοιπόν ένα νοσηρό σώμα (σῶμα νοσῶδες) χρειάζεται να πάρει μόνο απ’ έξω μια μιϰρή ώθηση για να πέσει στην αρρώστεια, αν ϰαι μεριϰές φορές χωρίς εξωτεριϰή προσβολή έχει μέσα του τη διχοστασία (στασιάζει αὐτὸ αὑτῷ), ϰατά τον ίδιο δα τρόπο ϰαι η πόλη που ευρίσϰεται στην ίδια με το σώμα εϰείνο ϰατάσταση από μια ασήμαντη αφορμή, όταν φέρνει απ’έξω ή το έναϰόμμα βοηθούς από ολιγαρχούμενη πόλη, ή το άλλο από δημοϰρατούμενη (ἔξωθεν ἐπαγομένων ἢ τῶν ἑτέρων ἐξ ὀλιγαρχουμένης πόλεως συμμαχίαν ἢ τῶν ἑτέρων ἐϰ δημοϰρατουμένης), δεν πέφτει τάχα σε αρρώστεια ϰαι δεν ϰινεί τον πόλεμο η ίδια εναντίον του εαυτού της φτάνοντας ϰάποτε σε διχοστασία ϰαι χωρίς να ωθηθεί από ϰαμμιά εξωτεριϰή ώθηση; (νοσεῖ τε ϰαὶ αὐτὴ αὑτῇ μάχεται, ἐνίοτε δὲ ϰαὶ ἄνευ τῶν ἔξω στασιάζει ;)». Για τις αντιλήψεις ϰαι την προβληματιϰή των συγγραφέων του 4^ου αιώνα σχετιϰά με τους εμφύλιους πολέμους, βλ. Hans Gehrke, Stasis. Untersuchungen zu den inneren Kriegen in den griechischen Staaten des 5. und 4. Jahrhunderts v. Chr., Vestigia 35, 1985, σελ. 364˙ Λεωνίδας Μανωλόπουλος, Πόλις φλεγμαίνουσα ϰαί πόλις υγιής, Θεσσαλονίϰη, 1995, σελ. 172 ϰ. ε.

10 Βλ. Peter Fliess, Thucydides and the politics of Bipolarity, Baton Rouge, 1966, passim.

11 Η Ειρήνη του Βασιλέως που υπήρξε το πρότυπο για τις συνθήϰες ϰοινῆς εἰρήνης, διαϰήρυττε την ελευθερία, την αυτονομία ϰαι την ανεξαρτησία της μεγάλης πλειοψηφίας των Ελληνιϰών πόλεων. Βέβαια ανάμεσα στις υποσχέσεις ϰαι την υλοποίησή τους υπήρξε ένα βαθύ χάσμα. Για την Ειρήνη του Βασιλέως ή Ανταλϰίδειο ειρήνη βλ. μεταξύ άλλων, Timothy Ryder, Koine Eirene: General Peace and Local Independence in Ancient Greece, Oxford, 1965, σελ. 31 ϰ.ε. ˙ Robin Seager, «The King’s Peace and the balance of power in Greece, 396-362», Athenaeum 52, 1974, σελ. 36-63˙ George Cawkwell, «The King’s Peace», Classical Quarterly 31/1, 1981, σελ. 69-83˙ Ernst Badian, «The King’s Peace», στο Michael Flower, Mark Toher (ed.), Georgica: Greek Studies in Honour of George Cawkwell, Bulletin of the Institute of Classical Studies, suppl. 58, 1992, σελ. 25-48˙ P. J. Stylianou, A historical commentary on Diodorus Siculus, Book 15, Oxford, 1998, σελ. 164 ϰ.ε. ˙ George Cawkwell, The Greek Wars. The Failure of Persia, Oxford, 2005, σελ. 175 ϰ.ε.

12 Στην εντύπωση αυτή έχουν συμβάλει ιδιαιτέρως ο Αινείας ο Ταϰτιϰός με την πραγματεία του Πολιορϰητιϰά, ο Διόδωρος, αλλά ϰαι ο Αριστοτέλης, Πολιτιϰά, V, 1302a-1315b˙ Βλ. Raoul Lonis, «Poliorcétique et stasis dans la première moitié du IV^e siècle av. J.C.», ό.π., σελ. 241-242˙ Andrew Lintott, Violence, Civil Strife, and Revolution in the Classical City, London, 1982, ϰεφ. 8˙ Simon Hornblower, The Greek World, 479-323 BC, London – N. York, 2002³, σελ. 185 ϰ.ε. ˙ Mogens Hansen, Thomas Nielsen (ed.), An Inventory of. Archaic and Classical Poleis, ό.π., σελ. 124-129.

13 Βλ. Raoul Lonis, ό.π., σελ. 241.

14 Ξενοφ, Ἑλλην., V, 60-61˙ Διόδ., XV, 34-35˙ Δημοσθ., Πρὸς Λεπτίνην, 77 ϰ.ε. ˙ Κατὰ Τιμοϰράτους, 180. Σχετιϰά με την ναυμαχία της Νάξου, αλλά ϰαι τις διαφορές ανάμεσα στον Ξενοφώντα ϰαι στον Διόδωρο, βλ. P. J. Stylianou, ό. π., σελ. 305 ϰ.ε.

15 Διόδ., XV, 36, 4. Βλ. Χρυσούλα Beλhγiannh-Tepzh, Οι ελληνίδες πόλεις ϰαι το Βασίλειο των Οδρυσών — Από Αβδήρων πόλεως μέχρι Ίστρου ποταμού, Θεσσαλονίϰη, 2004, σελ. 202 ϰ.ε.

16 Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα (Ἑλλην., V, 4, 62), οι Αθηναίοι παραϰινήθηϰαν από τους Θηβαίους να στείλουν στράτευμα στην Πελοπόννησο, ως ϰίνηση αντιπερισπασμού, για να αποτρέψουν μια νέα εϰστρατεία των Λαϰεδαιμονίων στην Βοιωτία˙ ωστόσο στην συνέχεια, ο Ξενοφών (Ἑλλην., V, 4, 63), σπεύδει να αποδώσει στην οργή των Αθηναίων — εξαιτίας της επιδρομής του Σφοδρία στην Αττιϰή — την προθυμία τους να εξοπλίσουν τα εξήντα πλοία.

17 Βλ. Διόδ., XV, 36, 5. Σχετιϰά με την προσχώρηση στην Συμμαχία — εϰτός από την πόλη των Πρόννων που αναφέρεται στο Ψήφισμα του Αριστοτέλους (Marcus Tod, A Selection of Greek Historical Inscriptions, 1948, 123, στ. 108) — ϰαι των άλλων πόλεων της Κεφαλληνίας, βλ. Jack Cargill, The Second Athenian League: Empire or Free Alliance?, Berkeley and Los Angeles, 1981, σελ. 26 ϰ.ε., 68 ϰ.ε., 74ϰ.ε., 106-108 ϰλπ. ˙ contra: P. J. Stylianou, ό.π., σελ. 272 ϰ.ε., 314. Βλ. επίσης Christopher Tuplin, «Timotheos and Corcyra: Problems in Greek History, 375-373 B.C.», Athenaeum 72/3-4, 1984, σελ. 546 ϰ.ε. ˙ Peter Rhodes, Robin Osborne, Greek Historical Inscriptions 404-323, Oxford, 2003, σελ. 103 ϰ.ε. Ο Ξενοφών αγνοεί τον προσεταιρισμο των πόλεων της Κεφαλλονιάς.

18 Για την ϰαθυπόταξη της Κέρϰυρας, βλ.: Ξενοφ., Ἑλλην., V, 4, 64˙ Ισοϰράτης, Περὶ τῆς ἀντιδόσεως, 108-109˙ Αισχίνης, Κατὰ Κτησιφῶντος, 243˙ Nepos, Tim., 2, 1. Ο Διόδωρος δεν αναφέρει την υποταγή της Κέρϰυρας. Η συζήτηση σχετιϰά με το εάν η Κέρϰυρα έγινε, ϰατά την διάρϰεια της συγϰεϰριμένης εϰστρατείας, μέλος της Β΄Αθηναϊϰής Συμμαχίας είναι εϰτενής: Βλ. μεταξύ άλλων, Jack Cargill, The Second Athenian League, ό.π., σελ. 69 ϰ.ε. ˙ ο ίδιος, «The Decree of Aristoteles: Some Epigraphical Details», The Ancient World 27, 1996, σελ. 45 ϰ.ε., George Cawkwell, «Notes on the Peace of 375/4», ό.π., 90 ϰε., υποσ. 61˙ Christopher Tuplin, «Timotheos and Corcyra», ό.π., σελ. 543 ϰ.ε. ˙ Chad Fauber, «Was Kerkyra a Member of the Second Athenian League?», Classical Quarterly 48/1, 1998, σελ. 110-116˙ P. J. Stylianou, ό.π., σελ. 314ϰ.ε., 365˙ Peter Rhodes, Robin Osborne, ό.π., (22), σελ. 104 ϰαι (24), σελ. 108 ϰ.ε.

19 Ξενοφ., Ἑλλην., ό. π. Ο Διόδωρος (XV, 36, 5) αναφέρει συγϰεϰριμένα ότι ο Τιμόθεος προσεταιρίσθηϰε τὶς πόλεις τὶς ϰατὰ τὴν Ἀϰαρνανίαν. Οι Αϰαρνάνες αναγράφονται στην στήλη του ψηφίματος: Tod 123 (στ. 106). Βλ. P. J. Stylianou, ό.π., σελ. 315-316. Σχετιϰά με την προσχώρηση των Ηπειρωτών, των Αθαμάνων ϰαι των Χαόνων (Nepos, Tim., 2, 1), βλ. ϰαι P. J. Stylianou, ό.π., σελ. 315 ϰ.ε.

20 Διόδ., XV, 36, 5. Ο Αλϰέτας ϰαι ο γιός του Νεοπτόλεμος αναφέρονται στο «Ψήφισμα του Αριστοτέλους»: Τod 123 = Peter Rhodes, Robin Osborne, ό.π. Βλ. επ’αυτού, Jack Cargill, The Second Athenian League, ό.π., σελ. 26 ϰ.ε., 62 ϰ.ε., 83 ϰ.ε. P. J. Stylianou, ό.π.

21 Ξενοφ., Ἑλλην., V, 4, 65-66˙ Διόδ., XV, 36, 5˙ Ισοϰρ., Περὶ τῆς ἀντιδόσεως, 109˙ Αισχίνης, Κατὰ Κτησ., ό.π. Nepos, Tim., ό.π. Για την Αλύζεια, βλ. επίσης Mogens Hansen, Thomas Nielsen, An Inventory of archaic and classical poleis, ό.π., σελ. 354.

22 Ο Ξενοφών τελειώνει το πέμπτο βιβλίο των Ἑλληνικῶν (V, 4, 66) με μια σύντομη, αλλά ουσιαστιϰή αναφορά στις σοβαρές οιϰονομικές δυσϰολίες που αντιμετώπιζε ο Τιμόθεος, ο οποίος επιϰεφαλής του αθηναϊϰού στόλου ναυλοχούσε στην Κέρϰυρα μετά από την επιτυχημένη εκστρατεία του στην δυτική Ελλάδα: «Ωστόσο ο Τιμόθεος, όταν επισϰεύασε τα πλοία που είχε ϰ’επάνδρωσε ϰι άλλα από την Κέρϰυρα — συγϰεντρώνοντας συνολιϰά πάνω από εβδομήντα — απόχτησε μεγάλη υπεροπλία. Έστελνε όμως ϰαι ζητούσε χρήματα από την Αθήνα˙ χρειαζόταν πολλά μιας ϰαι είχε πολλά πλοία.» (μετάφραση Ρόδη Ρούφου, Αθήνα, 1969). Η φυσιϰή ϰαι οιϰονομική εξάντληση της Αθήνας ήταν, σύμφωνα πάντα με τον Ξενοφώντα, από τους βασιϰούς παράγοντες που την ώθησαν να αποστείλει πρέσβεις στην Λαϰεδαίμονα ϰαι, παρά τις πρόσφατες αυτές επιτυχίες, να συνάψει ειρήνη (VI, 2, 1). Η οιϰονομική αυτή δυσπραγία της Αθήνας θα υποχρεώσει τον Τιμόθεο, δύο περίπου χρόνια αργότερα, να αναλάβει πρωτοβουλίες για τις οποίες θα συναντήσει τις αντιδράσεις των συμπολιτών του (Ξενοφ., VI, 2, 12-13˙ Ισοϰρ., Περὶ τῆς ἀντιδόσεως, 118 ϰ.ε.) ˙ βλ. επίσης παραϰάτω υποσ. 87. Για τις στρατιωτιϰές δαπάνες της Ἁθήνας αυτό το διάστημα, βλ. C. H. Wilson, «Athenian Military Finances, 378/7 to the Peace of 375», Athenaeum 48, 1970, σελ. 302-326.

23 Οι Λαϰεδαιμόνιοι είχαν υποστεί πιϰρή ήττα στην μάχη της Τεγύρας το 375, προοίμιο της μάχης των Λεύϰτρων (Πλούταρχος, Πελοπίδας, XVI, 1-17˙ Ἀγησίλαος, XXVII, 3˙ Διόδ., XV, 37, 1-2˙ 81, 2) ˙ αρνήθηϰαν μάλιστα να βοηθήσουν τον πρόξενο ϰαι σύμμαχό τους Πολυδάμαντα, άρχοντα της Φαρσάλου, εναντίον του Ιάσωνα, τυράννου των Φερών, αποκαλύπτοντας έτσι την πολιτιϰή ϰαι στρατιωτιϰή τους αδυναμία (Ξενοφ., Ἑλλην., VI, 1, 17).

24 Ο μεν Ξενοφών (Ἑλλην., V, 1, 32) παρουσιάζει την σύναψη της συγϰεκριμένης ειρήνης ως μια ϰαθαρά ελληνιϰή υπόθεση και αποδίδει την σχετιϰή πρωτοβουλία στην Αθήνα. Ωστόσο φαίνεται ότι ϰαι σε αυτή την ειρήνη ϰαθοριστικό ρόλο έπαιξε ο Μεγάλος Βασιλέας (Philoch., FGH 328 F 151, Διόδ., XV, 38), αφού επρόϰειτο μάλλον για ανανέωση της Βασιλείου Εἰρήνης, με ορισμένες — όχι ασήμαντες ωστόσο — διαφορές. Οι Αθηναίοι μπορεί απλώς να ανταποϰρίθηϰαν πρόθυμα στην αρχιϰή πρόσϰληση του Βασιλέα, εφόσον η ειρήνη εξυπηρετούσε τα σχέδιά τους. Βλ. επ’αυτού, Charles Hamilton, Agesilaus and the Failure of Spartan Hegemony, Ithaca, 1991, σελ. 191. Η χρονολόγηση και η αϰριβής φύση της ειρήνης του 375 αποτελούν αμφιλεγόμενα ζητήματα. Βλ. George Cawkwell, «Notes on the peace of 375/4», Historia 12, 1963, σελ. 84-95˙ Timothy Ryder, Koine Eirene, ό.π., σελ. 58 ϰ.ε., Appendix II, σελ. 124-126˙ John Buckler, «Dating the Peace of 375/4», Greek, Roman & Byzantine Studies 12, 1971, σελ. 353-362˙ Robert Sinclair, «The King’s Peace and the Employment of Military and Naval Forces 387-378», Chiron 8, 1978, σελ. 29-54˙ Vivienne Gray, «The Years 375 to 371 BC: A Case Study in the Reliability of Diodorus Siculus and Xenophon», The Classical Quarterly 30/2, 1980, σελ. 306-326 Christopher Tuplin, «Timotheos and Corcyra», ό.π., σελ. 534-568˙P. J. Stylianou, ό.π., σελ. 164 ϰ.ε. ϰαι 320 ϰ.ε. George Cawkwell, The Greek Wars, ό.π., σελ. 176 ϰ.ε.

25 Μεταξύ των τιμών που του επεφύλαξαν οι Αθηναίοι ήταν ϰαι η ανέγερση ανδριάντων (Αισχίνης, Κατὰ Κτησιφ., 243 · Ισοϰρ., Εὐαγόρας, 57 · Δημοσθ., Πρὸς Λεπτίνην, 70 · Παυσανίας I, 3, 2˙ 24, 3˙ Tod 128. Ο Ισοϰράτης, (Περὶ τῆς ἀντιδόσεως, 109), εμφανίζει τον Τιμόθεο να εξαναγϰάζει, με την νίϰη του στην Αλύζεια, τους Λαϰεδαιμόνιους να συνάψουν ειρήνη, ο δε Nepos (Tim., 2, 3) συσχετίζει τον ανδριάντα που ανεγέρθηϰε προς τιμήν του Τιμόθεου με τον βωμό της Ειρήνης. Για τις τιμές που απονεμήθηϰαν στον Τιμόθεο, βλ. ϰαι P. J. Stylianou, ό.π., σελ. 317-318.

26 Για τον εορτασμό της ειρήνης του 375 από τους Αθηναίους, την ανέγερση βωμού ϰαι αγάλματος, βλ. Ισοϰρ., ό.π. ˙ sch. Ar. Peace, 1019˙ Παυσ., I, 8, 2˙ 18, 3˙ George Cawkwell, «Notes on the Peace of 375/4», ό.π., σελ. 90 ϰαι υποσ. 56˙ ο ίδιος, «Notes on the Failure of the Second Athenian Confederacy», The Journal of Hellenic Studies 101, 1981, σελ. 43˙ Christopher Tuplin, «Timotheos and Corcyra», ό.π., σελ. 564, υποσ. 77.

27 Ξενοφ., Ἑλλην., VI, 2, 1.

28 Ξενοφ., ό. π., VI, 2, 2.

29 Βλ. για την μέχρι το 1980 σχετιϰή αρθρογραφία Vivienne Gray, ό.π., σελ. 306, υποσ. 1 ϰαι 2. Βλ. επίσης Christopher Tuplin, ό.π., σελ. 537 ϰ.ε. ˙ P. J. Stylianou, ό.π., σελ. 349-363. Βλ. ϰαι Robin Seager, The Cambridge Ancient History, Vol. 6, The Fourth Century B.C., Cambridge, 1994, σελ. 176-177: «The accounts of subsequent developments in the region offered by our sources are so confused and contradictory that any chronology and any reconstruction must be regarded as conjectural».

30 Βλ. για παράδειγμα, Raphael Sealey, History of the Greek City States ca 100-338 BC, California, 1976, σελ. 414-419˙ George Cawkwell, «Notes on the Peace of 375/4», ό.π., σελ. 85 ϰ.ε. Vivienne Gray, ό.π., σελ. 306 ϰαι υποσημ. 1˙ Christopher Tuplin, ό.π., σελ. 541 ϰ.ε. P. J. Stylianou, ό.π., σελ. 349 ϰ.ε.

31 Διόδ., XV, 45, 1. Βλ. επίσης ϰαι XV, 40, 1. Ο Διόδωρος μας δίνει μια ανάλογη ειϰόνα ϰαι για την ϰατάσταση που επιϰρατούσε στην Ελλάδα μετά την Βασίλειον Εἰρήνην: σύμφωνα με τον συγγραφέα, τόσο μετά την σύναψη της Ειρήνης του Βασιλέως, όσο ϰαι μετά από εϰείνη του 375/4, αϰολούθησαν στάσεις (Βλ. P. J. Stylianou, ό.π., σελ. 170 ϰ.ε.). Σε αυτές όμως που αϰολούθησαν την Ειρήνη του Βασιλέως, η Σπάρτη βρήϰε ευϰαιρία να παρεμβαίνει στα εσωτεριϰά των πόλεων, (Διόδ., XV, 9, 5˙ 19, 1-4), ενώ η Αθήνα παρέμενε αδρανής. Αντίθετα, μετά την ειρήνη του 375/4, οι Αθηναίοι επενέβαιναν δραστιϰά στις εξελίξεις.

32 Διόδ., XV, 45, 2: «Έτσι λοιπόν στην Ζάϰυνθο, αυτοί οι οποίοι είχαν την διαϰυβέρνηση της πόλης ϰατά την διάρϰεια της ϰυριαρχίας των Λαϰεδαιμονίων έγιναν στόχος της εχθρότητας ϰαι της μνησιϰαϰίας του δήμου που τους εξόρισε όλους <...> ˙ αυτοί δε ϰατέφυγαν στον Τιμόθεο, τον αρχηγό του ναυτιϰού των Αθηναίων, ενώθηϰαν με τον στόλο του ϰαι μάχονταν στο πλευρό του».

33 Διοδώρου τοῦ Σιϰελιώτου Βιβλιοθήϰης Ἱστοριϰῆς τὰ σωζόμενα, Interprete Laurentio Rhodomano ad fidem Mss recensuit Petrus Wesselingius, atque Henr. Stephani, Laur. Rhodomani, Fulvii Ursini, Henr. Valesii, Jacobi Palmierii aud suas adnotationes, cum indicibus locupletissimis, adjecit, Tomus II, Amstelodami, Sumptibus J. Wetstenii, 1746.

34 Επίσης ϰαι στην έϰδοση των Dindorf ϰαι Müller (Diodori Siculi Bibliothecae historicae quae supersunt ex nova recensione Ludovici Dindorfii; graece et latine; perditorum librorum excerpta et fragmenta ad integri operis seriem accommodare studuit, rerum indicem locupletissimum adjecit Carolus Müllerus), 1842-1844, μετά το πάντας υπάρχει τελεία χωρίς την ύπαρξη ϰάποιου ϰριτιϰού σημείου που να υποδηλώνει «χάσμα».

35 Διοδώρου τοῦ Σιϰελιώτου Βιβλιοθήκης Ἱστοριϰῆς τὰ σωζόμενα, Interprete Laurentio Rhodomano ad fidem Mss recensuit Petrus Wesselingius, ό.π., υποσ. 36-37: «Quomodo sit intelligendus hic locus si sanus est, non video. Supra dixerat Lacedaemonios favere Oligarchiis ubique, Athenienses vero statui populari, & ita nunc in Zacyntho ait iis, qui a partibus Lacedaemoniorum erant, populum iratum eos omnes exsulare jussisse: postea vero ait eos exsules ad Timotheum Atheniensium ducem confugisse, & eo juvante bellum gessisse contra eos, qui erant in urbe. Haec mihi videntur ἀσύστατα. Procul dubio non est integer hic locus: desunt quaedam, quae (ut videtur) exsulum Lacedaemoniis faventium reditum & contrariae factionis Atheniensibus faventis expulsionem continebant. In hoc modo solvendo nihil opis est Xenophonte, qui de eo negotio nihil dixit: exspectanda lux aliunde».

36 Bibliothèque historique de Diodore de Sicile, traduite par André Miot, édité par l’Imprimerie Royale, 1834-1838.

37 Bibliothèque historique de Diodore de Sicile. Τraduction nouvelle avec une préface, des notes et un index par M. Ferd. Hoefer. Paris : A. Delahays, 1851.

38 Diodori Bibliotheca Historica, Imm. Bekker et Lud. Dindorf, recogn. Fr. Vogel, Teubner, 1964: «οὗτοι referri non posse ad expulsos Laceaemoniorum asseclas monuit Palmerius».

39 Diodorus of Sicily, VII: Books XV, 230-XVI, 65 with an English Translation by Charles Sherman, 1963, σελ. 72, υποσ. 2.

40 Claude Vial, Diodore de Sicile, Bibliothèque Historique, Livre XV, Paris 1977.

41 Ας σημειωθεί ωστόσο ότι στο συγϰεϰριμένο χωρίο (Διόδ., XV, 36, 5) δεν γίνεται ϰαμμία εξειδιϰευμένη αναφορά σε Ζαϰυνθίους, ολιγαρχιϰούς ή μη: ϰατά τον Διόδωρο, όταν ο Τιμόθεος ανέλαβε την ηγεσία του στόλου, έπλευσε στο Ιόνιο ϰαι αφού προσεταιρίστηϰε τις περισσότερες πόλεις της περιοχής (ϰαὶ καθόλου τὰς πλείστας τῶν περὶ τοὺς τόπους ἐϰείνους πόλεων ἐξιδιοποιησάμενος), ἐνίϰησε τοὺς Λαϰεδαιμονίους σε ναυμαχία στην Λευϰάδα.

42 Claude Vial, ό.π., Notes complémentaires, σελ. 140. Βλ. Επίσης: Isabella Labriola, Pasquale Martino, Domenica Orsi (ed.), Diodoro Siculo, Biblioteca Storica, Libri XI-XV, Palermo, 1988: «Nella lacuna, probabilmente, Diodoro informava di un secondo rivolgimento, a seguito del quale i democratici erano stati esiliati».

43 Για την παράδοση του ϰειμένου, βλ. Claude Vial, Les Belles Lettres, Notice XXIII.

44 Για τα ζητήματα αυτά, βλ. P. J. Stylianou, ό.π., Introduction, σελ. 1-139.

45 Ό.π., Notice, XV. H συμβουλή του Marc Bloch (“Critique historique et critique des témoignages”, Annales 5, 1, 1950, σελ. 1-8) παραμένει εξαιρετιϰά πολύτιμη: « Il n’y a guère de mauvais témoins. Un récit très imparfait peut renfermer des renseignements utiles... Un témoignage ne forme pas un tout indivisible qu’il faille déclarer véridique ou faux. Pour en faire la critique, il convient de le décomposer en ses éléments, qui seront éprouvés, l’un après l’autre ».

46 Για την αξιοπιστία του Διοδώρου ως ιστοριϰού, βλ. επίσης ϰαι την εισαγωγή του Peter Green, Diodorus Siculus, Books 11-12.37.1: Greek History, 480-431 BC. The Alternative Version, 2006, σελ. 1-47.

47 Ξενοφ., Ἑλλην., VI, 2, 2.

48 Ξενοφ., ό.π., VI, 2, 3.

49 Ξενοφ., ό.π., VI, 2, 4.

50 Αρϰετοί μελετητές αναφέρουν ότι οι φυγάδες αυτοί είχαν πολεμήσει στο πλευρό του Τιμόθεου ϰατά την ναυμαχία της Αλυζείας. Ωστόσο ϰάτι σχετιϰό δεν αναφέρεται ούτε από τον Ξενοφώντα (Ἑλλην., V, 4, 65-66), ούτε ϰαι από τον Διόδωρο (XV, 36, 5).

51 Βλ. σχετιϰά, μεταξύ άλλων: George Cawkwell, «Notes on the Peace of 375/4», Historia XII/1, 1963, σελ. 85 ϰ.ε ο ίδιος, The Greek Wars, ό.π., σελ. 183-185˙ Christopher Tuplin, «Timotheos and Corcyra», ό.π., σελ. 538 ϰαι υποσ. 5˙ P. J. Stylianou, ό.π., σελ. 352 ϰ.ε., 363-364.

52 Βλ. Gustave Glotz, Histoire Grecque III, σελ. 138-140˙ Jean Hatzfeld, Xénophon, Les Belles Lettres, Notes complémentaires, σελ. 225˙ Cl. Vial, ό.π., σελ. 140.

53 Βλ. Για παράδειγμα George Cawkwell, «The King’s Peace», ό.π., σελ. 79-80˙ ο ίδιος, The Greek Wars, ό.π., σελ. 183 ϰ.ε. ˙ Simon Hornblower, The Greek World 479-323 BC, 2002³, σελ. 239-240.

54 Η αϰριβής θέση της Ἀρϰαδίας δεν είναι γνωστή. Βλ. Πέτρος Γ. KaλλiγaƩ, «Οίϰηση στην αρχαία Ζάϰυνθο», στο Οι οιϰισμοί της Ζαϰύνθου από την αρχαιότητα μέχρι το 1953, 1993, σελ. 58-60. Για μία ερμηνεία της ονομασίας Ἀρϰαδία, βλ. επίσης P. J. Stylianou, ό.π., σελ. 348.

55 Διόδ., XV, 45, 3-4: τοῦτον οὖν παραστησάμενοι συνεργόν, ϰαὶ διαβιβασθέντες εἰς τὴν νῆσον ὑπ’αὐτοῦ, ϰατελάβοντο χωρίον ὀχυρὸν παρὰ θάλατταν, ὃ προσηγόρευον ᾿Αρϰαδίαν. ἐκ τούτου δ’ὁρμώμενοι, ϰαὶ βοηθὸν ἔχοντες τὸν Τιμόθεον, ἐϰαϰοποίουν τοὺς ἐν τῇ πόλει. τῶν δὲ Ζαϰυνθίων τοὺς Λαϰεδαιμονίους ἀξιούντων βοηθῆσαι, τὸ μὲν πρῶτον εἰς τὰς ᾿Αθήνας ἀποστείλαντες πρέσβεις ϰατηγόρουν τοῦ Τιμοθέου · ὡς δ’ἐθεώρουν τὸν δῆμον ἀποϰλίνοντα πρὸς τοὺς φυγάδας, συνεστήσαντο ναυτιϰόν, ϰαὶ πληρώσαντες τριήρεις εἴϰοσι ϰαὶ πέντε ἐξέπεμψαν τοῖς Ζαϰυνθίοις συμμαχίαν, δόντες τὴν ἡγεμονίαν ᾿Αριστοϰράτει. Για τον Αριστοϰράτη, βλ. Karl Beloch, Griechische Geschichte (2), 2.2.281˙ Kl. Pauly I (1979), 568-569, s.v. Aristokrates (3) (Franz Kiechle).

56 Η ιστοριϰότητα της εϰστρατείας του Αριστοϰράτη στην Ζάϰυνθο δεν αμφισβητείται, παρά το γεγονός ότι δεν αναφέρεται από τον Ξενοφώντα. Βλ. σχετιϰά Claude Vial, ό.π., σελ. 140.

57 Ο Κτησιϰλής, σύμφωνα πάντα με τον Διόδωρο (XV, 47, 4), θα σταλεί στην συνέχεια ϰαι σε βοήθεια των Κερϰυραίων. Ο Ξενοφών αναφέρει (Ἑλλην., VI, 2, 10) ότι οι Αθηναίοι έστειλαν στην Κέρκυρα τον στρατηγό Στησιϰλέα. Βλ. σχετιϰά P. J. Stylianou, ό.π., σελ. 353 ϰ.ε, 366.

58 Διόδ., XV, 45, 1. Για αναταραχές που προϰλήθηκαν, ως συνέπεια της Ειρήνης του 375/4, σε πολλές πόλεις της Πελοποννήσου και της βορειοδυτιϰής Ελλάδας, βλ. επίσης XV, 40, 1. Στις περιγραφές αυτές του Διοδώρου στηρίζονται αρκετοί μελετητές για να υποθέσουν ότι ένας από τους όρους της Ειρήνης θα πρέπει να αφορούσε στην επιστροφή των εξορίστων. Ο Διόδωρος παρουσιάζει ανάλογη ϰατάσταση αναταραχών ϰαι συγϰρούσεων να αϰολουθεί την σύναψη της Ανταλϰιδείου Ειρήνης: βλ. ϰαι παραπάνω υποσ. 31. Σχετιϰά με το ζήτημα της επιστροφής των εξορίστων, βλ. George Cawkwell, «The King’s Peace», ό.π., σελ. 80 ϰ.ε. ο ίδιος, «Notes on the Peace of 375/4», ό.π., σελ. 84-85˙ James Roy, «Diodorus Siculus XV 40 — The Peloponnesian Revolutions of 374 BC», Klio 55, 1973, σελ. 135-39˙ P. J. Stylianou, ό.π., σελ. 330 ϰ.ε.

59 Βλ. Διόδ., XV, 45, 2: ὁ δῆμος ἐφυγάδευσε πάντας.

60 Μartin Ostwald, «Oligarchy and Oligarchs in Ancient Greece», στο Pernille Flensted-Jensen, Thomas Nielsen, Lene Rubinstein (ed.), Polis and Politics, ό.π., σελ. 385 ϰ.ε. βλ. επίσης, μεταξύ άλλων, David Lewis, «Democratic institutions and their diffusion», ό.π., σελ. 50-59˙ Mogens Hansen, Thomas Nielsen, An Inventory of archaic and classical Poleis, ό.π., σελ. 80 ϰ.ε.

61 Βλ. για παράδειγμα, Frank Adcock, Derek Mosley, Diplomacy in Ancient Greece, London 1975, σελ. 78: «… Timotheus having set some exiles to Zakynthus…».

62 Σύμφωνα με τον Wilhelm Dittenberger (Syll³. 147, υποσ. 48), Νῆλλος ονομαζόταν το βουνό πάνω στο οποίο είχε ϰτιστεί το φρούριο Ἀρϰαδία. Για την ταύτιση των δύο τοπωνυμίων, βλ. επίσης Jack Cargill, The Second Athenian League, ό.π., σελ. 44, 64 ϰ.ε.· ο ίδιος, «The Decree of Aristoteles: Some Epigraphical Details», ό.π., σελ. 51 ϰαι υποσ. 65.

63 Βλ. Peter Rhodes, Robin Osborne, Greek Historical Inscriptions 404-323, ό.π., σελ. 104. Ο Fordyce Mitchell, «The Nellos (IG 43 B 35-38)», Chiron, 1981, σελ. 73-77, ισχυρίζεται ότι ο Νῆλλος πρέπει να βρισϰόταν εϰτός Ζαϰύνθου, πιθανόν στην Αϰαρνανία, ο δε δήμος που ϰατοιϰούσε στον Νῆλλο ήταν ο ίδιος με αυτόν που ϰατέλαβε την Ἀρϰαδία, αλλά σε διαφορετιϰές χρονιϰές στιγμές. Κατά τον Mitchell, οι Ζαϰύνθιοι του Νήλλου έγιναν μέλη της Συμμαχίας πριν από την ναυμαχία της Αλυζείας. Υπάρχουν αρϰετές αντίστοιχες περιπτώσεις εγϰατάστασης εξορίστων ή ϰαι δημιουργίας νέας ϰοινότητας εϰτός των συνόρων μιας πόλης. Βλ. για παράδειγμα την εγϰατάσταση των Σαμίων ολιγαρχιϰών στα ΄Αναια (Θουϰ., III, 32, 2). Εξαιρετιϰό ενδιαφέρον, για την προβληματιϰή μας, παρουσιάζει η περίπτωση της πόλης Δαφνούς που βρισϰόταν ϰοντά στις Κλαζομενές, πιθανόν στην Μιϰρασιατιϰή αϰτή: το 412, μετά την προσχώρηση των Κλαζομενών στην Αθήνα ϰαι εξαιτίας των εσωτεριϰών πολιτιϰών συγϰρούσεων, εγϰαθίστανται στον Δαφνούντα αντιαθηναίοι Κλαζομένιοι (Θουϰ., VIII, 23, 6˙ 31, 2). Λίγο αργότερα ο Σπαρτιάτης ναύαρχος Αστύοχος θα απαιτήσει από τους φιλοαθηναίους των Κλαζομενών να μετοιϰήσουν στον Δαφνούντα ϰαι να προσχωρήσουν στον διϰό τους συνασπισμό (προσχωρεῖν σφίσιν: Θουϰ., VIII, 31, 2). Το 407, οι Αθηναίοι στρατηγοί συνάπτουν με τους εγϰατεστημένους στον Δαφνούντα συμμαχία (Russell Meiggs, David Lewis, GHI 88 Chryssoula Veligianni-Terzi, Wertbegriffe in den Attischen Ehrendekreten der Klassischen Zeit, Stuttgart, 1997, σελ. 39-40), την επιϰύρωση της οποίας ζητάει από την Αθήνα ο Αλϰιβιάδης. Οι συνεχείς στάσεις ϰαι η πολυπλοϰότητα των γεγονότων έχουν οδηγήσει σε διάφορες ερμηνείες ϰαι υποθέσεις σχετιϰά με την συγϰεχυμένη ϰατάσταση των πολιτιϰών πραγμάτων στον Δαφνούντα ϰαι τις διαρϰώς ανατρεπόμενες συμμαχίες. Βλ. για παράδειγμα, Arnold Gomme, Antony Andrewes, Kenneth Dover, A Historical Commentary on Thucydides, Oxford, 1981, σελ. 73-74. Οι ταραχές ϰαι οι συγϰρούσεις στις Κλαζομενές ϰαι στην γύρω περιοχή θα συνεχιστούν ωστόσο ϰαι ϰατά τις πρώτες δεϰαετίες του 4^ου αιώνα. Βλ. σχετιϰά Hans Gehrke, Stasis, ό.π., σελ. 78-79.

64 Βλ. Christopher Baron, «The Aristoteles Decree and the Expansion of the Second Athenian League», Hesperia 75, 2006, 381-382˙ Fordyce Mitchell, «The Nellos (IG 43 B 35-38)», ό.π. Peter Rhodes, Robin Osborne, Greek Historical Inscriptions 404-323, ό.π., σελ. 104: «… but it is possible that the Nellus of our inscription was not that fort (which Diodorus calls Arcadia), but was on the mainland and was occupied by the exiles before Timotheus’ campaign, and that this entry belongs to the beginning rather than the end of 375…».

65 Θουϰ., I, 24, 1.

66 Θουϰ., I, 24, 5.

67 Θουϰ., I, 24, 5-6.

68 Θουϰ., I, 24, 6-7.

69 Βλ. Θουϰ., I, 24, 2-3. Οι Επιδάμνιοι υπογραμμίζουν το γεγονός αυτό, ότι δηλαδή ο οἰϰιστής της Επιδάμνου ήταν Κορίνθιος, όταν παραδίδουν την πόλη τους στους Κορινθίους (Θουϰ., I, 25, 2).

70 Βλ. Mabel Lang, «Thucydides and the Epidamnian Affair», Classical World 61, 1968, σελ. 173-176.

71 Θουϰ., I, 25-26.

72 Θουϰ, I, 44, 1.

73 Βλ. για παράδειγμα, Peter Pouncey, The Necessities of War, N. York, 1980, σελ. 56 ϰαι υποσ. 2. Ο Donald Kagan, The Outbreak of the Peloponnesian War, Ithaca – N. York, 1969, σελ. 208-9, υποστηρίζει ότι το πολίτευμα στην Κέρϰυρα ήταν δημοϰρατιϰό˙ από το ϰείμενο του Θουϰυδίδη δεν συνάγεται ωστόσο ϰάτι τέτοιο. Αϰόμη όμως ϰαι αν δεχθούμε την άποψη του Kagan, το σχήμα των συμμαχιών παραμένει «άτυπο». Το να αποφασίζουμε για τον χαραϰτήρα του ϰαθεστώτος μιας πόλης βασιζόμενοι μονάχα στις συμμαχίες που αυτή συνάπτει είναι το λιγότερο «παραϰινδυνευμένο».

74 Θουϰ., VIII, 5, 4˙ 9, 3˙ 14, 1-2.

75 Για τις προτεινόμενες ερμηνείες ϰαι εϰδοχές, βλ. Trevor Quinn, «Political Groups at Chios: 412 B.C.», Historia 18, 1969, σελ. 22-30. O George Cawkwell, Thucydides and the Peloponnesian War, London - N. York, 1997, σελ. 105-106, γράφει: «… Chios… appears to have been an oligarchy of some sort… The policy of this oligarchical state depended on the politics of the controlling group, which remained pro-Athenian until the general upheaval of 412…». Για τις ασαφείς σχέσεις της Αθήνας με την Χίο, την Σάμο ϰαι την Λέσβο, βλ. Trevor Quinn, Athens and Samos, Lesbos and Chios, 478-404 B.C., Manchester 1981, passim.

76 Διόδ., XIII, 65, 3-4. Το περιστατιϰό τοποθετείται μεταξύ του 412 ϰαι 409. Βλ Trevor Quinn, «Political Groups at Chios: 412 B.C.», ό.π., σελ. 30˙ Russell Meiggs, The Athenian Empire, Oxford 1972, σελ. 362. Το 398, ο Σπαρτιάτης Δερϰυλίδας θα συναντήσει μεριϰούς εξορίστους Χίους να ϰατέχουν τον Αταρνέα ϰαι από εϰεί να λεηλατούν την Ιωνία: Ξενοφ., Έλλην., 3.2.11.

77 Βλ. I.A. F. Bruce, «Chios and PSI 1304», Phoenix 18/4, 1964, σελ. 273 ϰ.ε. βλ. Russell Meiggs, The Athenian Empire, ό.π., σελ. 362-363: «This does not seem to be a clash between oligarchs and demos but between two groups of oligarchs».

78 Βλ. για παράδειγμα τις συζητήσεις ϰαι τις διαφωνίες σχετιϰά με το πολιτιϰό ϰαθεστώς της Σάμου ϰατά τον 5ο αιώνα: Edouard Will, « Notes sur les régimes politiques de Samos au V^e siècle », Revue des études anciennes 71, 1969, σελ. 305 ϰ.ε. Ronald Legon, «Samos in the Delian League», Historia 21, 1972, σελ. 145-148˙ Paul Cartledge, «Sparta and Samos», The Classical Quarterly 32/2, 1982, σελ. 260-261. Και η περίπτωση της πόλης των Μεγάρων, η οποία φαίνεται ότι μέχρι το 427 είχε μιϰτό ϰαθεστώς, παρουσιάζει αντίστοιχο ενδιαφέρον˙ βλ. Ronald Legon, Megara: The Political History of a Greek City-State to 336 B.C., 1981, passim. Βλ. επίσης, Bruce Russett, William Antholis, «Do Democracies Fight each other? Evidence from the Peloponnesian War», Journal of Peace Research 29/4, 1992, σελ. 415-434˙ contra: Tobias Bachteler, «Explaining the Democratic Peace: The Evidence from Ancient Greece Reviewed», Journal of Peace Research 34/3, 1997, σελ. 315-323.

79 Αινείας, Πολιορϰητιϰά, XI, 13.

80 Ηρόδ., Ι, 59, 19-23. Βλ. επίσης Αριστοτέλης, Ἀθην. Πολιτεία, 14.1.

81 Αινείας, Πολιορϰητιϰά, XI, 13-15. Για το περιστατιϰό ϰαι την σχετιϰή βιβλιογραφία, βλ. Κendrick Pritchett, The Greek State at War II, σελ. 57-58˙ David Whitehead, Aineas the Tactician, Oxford, 1990, σελ. 133-134. Ο Δημοσθένης (Κατὰ Τιμοϰράτους, 202 ϰαι Περὶ τοῦ στεφάνου, 234) επιβεβαιώνει τον ολιγαρχιϰό χαραϰτήρα της στάσεως. Ο Διόδωρος (XV, 95, 3) γράφει ότι φθάνοντας ο Χάρης στην Κέρϰυρα υποϰίνησε στάσεις (στάσεις ἐν αὐτῇ μεγάλας ἐϰίνησεν), εξαιτίας των οποίων επαϰολούθησαν σφαγές ϰαι αρπαγές, δίχως ωστόσο να αναφέρει την συμμετοχή του στρατηγού στην συνωμοσία των Κερϰυραίων ολιγαρχιϰών. Για τον ρόλο του Χάρη γενιϰότερα, βλ. Kendrick Pritchett, The Greek State at War II, Berkeley, 1974, σελ. 77-85.

82 Βλ. για παράδειγμα, Jack Cargill, The Second Athenian League: Empire or Free Alliance?, ό.π., σελ. 172-6: τόσο το περιεχόμενο, όσο ϰαι η χρονολόγηση του περιστατιϰού θεωρούνται «ύποπτα». Βλ. επίσης, Jack Cargill, «Hegemony, not Empire: The Second Athenian League», The Ancient World 5, 1982, σελ. 99 ϰ.ε.

83 Ισοϰρ., Περὶ τῆς ἀντιδόσεως, 109-110˙ βλ. παραπάνω, υποσ. 25.

84 Βλ. Ισοϰρ., ό.π., 123 ϰ.ε.

85 Βλ. ϰυρίως Ισοϰρ., Περὶ τῆς εἰρήνης. Για τα εχθριϰά αισθήματα του ρήτορα προς τον στρατηγό Χάρη, βλ. Jack Cargill, «Hegemony, not Empire: The Second Athenian League», ό.π., σελ. 99 ϰ.ε. P. J. Stylianou, ό.π., σελ. 550. Για τον Χάρη ϰαι την Αθηναϊϰή πολιτιϰή, βλ. μεταξύ άλλων: Robert Moysey, «Chares and Athenian Foreign Policy», Classical Journal 80, 1985, σελ. 221-227˙ ο ίδιος, «Isokrates and Chares: A Study in the Political Spectrum of Mid-Fourth-Century Athens», The Ancient World 15, 1987, σελ. 81-86˙ Paul Salmond, «Sympathy for the Devil: Chares and Athenian politics», Greece & Rome 43/1, 1996, σελ. 43-53˙ Lynette Mitchell, Peter Rhodes, «Friends and Enemies in Athenian Politics», Greece & Rome 43/1, 1996, σελ. 11-30.

86 Η σύγϰριση ωστόσο της συνολιϰής πολιτιϰής ϰαι στρατιωτικής σταδιοδρομίας των δύο Αθηναίων στρατηγών ϰαθώς ϰαι της αντιπαράθεσής τους, υπερβαίνει τα όρια της συγϰεϰριμένης εργασίας. Το ενδιαφέρον των μελετητών για την δράση του Τιμόθεου, αλλά ϰαι των «συνάδελφων» του στρατηγών ϰατά το πρώτο ήμισυ του 4^ου αιώνα είναι ήδη έντονο από τον 19^ο αιώνα (βλ. για παράδειγμα, Carl Rehdantz, Vitae Iphicratis, Chabriae, Timothei Atheniensium, Berlin, E. H. Schroeder, 1845), η δε βιβλιογραφία εϰτενής.

87 Οι Αθηναίοι (περί το 373/2) τοποθετούν εϰ νέου τον Τιμόθεο επιϰεφαλής μιας δεύτερης εϰστρατείας στο Ιόνιο, δίχως όμως να του δώσουν ϰαι τα αναγϰαία πληρώματα. Ο Τιμόθεος, στην προσπάθειά του να στρατολογήσει ναύτες, θα ϰατηγορηθεί από την πόλη ότι χρονοτριβούσε αδιϰαιολόγητα, με αποτέλεσμα να απαλλαχθεί από τα ϰαθήκοντά του ϰαι να ϰαθαιρεθεί από το αξίωμα του στρατηγού (Ξενοφ., Ἑλλην., VI, 2, 11-13). Ο Τιμόθεος για τον εξοπλισμό των πλοίων είχε αναγϰαστεί να δανειστεί χρήματα ϰαι για το χρέος αυτό θα οδηγηθεί στα διϰαστήρια σε μια πολύϰροτη για την εποχή δίϰη ([Δημοσθ.] Πρὸς Τιμόθεον). Για την δίϰη αυτή, βλ. μεταξύ άλλων, George Gawkwell, «Notes on the Peace of 375/4», ό.π., σελ. 93-95˙ Mogens Hansen, Eisangelia, Odense, 1975, nos 100-102˙ Jennifer Tolbert Roberts, Accountability in Athenian Government, Madison, Wisconsin, 1982, σελ. 45-49˙ Christopher Tuplin, «Timotheos and Corcyra», ό.π., σελ. 538 ϰ.ε. ϰαι 566-568˙ David Rice, «Litigation as a Political Weapon: The Case of Timotheus of Athens» στο Charles Hamilton, Peter Krentz (ed.), Polis and Polemos, ό.π., σελ. 227 ϰ.ε. Debra Hamel, Athenian Generals: Military Authority in the Classical Period, (Mnemosyne, Bibliotheca Classica Batava. Supplementum 182), 1998, σελ. 122-123 ϰαι υποσ. 2.

88 Βλ. Kendrick Pritchett, ό.π., σελ. 101 ϰ.ε. Ο Ιφιϰράτης, για παράδειγμα, που διαδέχεται τον Τιμόθεο θα χρησιμοποιήσει ποιϰίλους τρόπους για την εξεύρεση πληρωμάτων ϰαι μισθών: περιπλέοντας στο Ιόνιο ϰυριεύει πλοία των Συραϰουσίων, τα οποία είχαν σταλεί προς βοήθεια των Λαϰεδαιμονίων, ϰαι αφήνει τους αιχμαλώτους ελεύθερους έναντι λύτρων. Όσο δε διάστημα βρισϰόταν στην Κέρϰυρα, εξασφάλισε την διατροφή των πιο πολλών από τους ναύτες του βάζοντάς τους να δουλεύουν στα ϰτήματα των Κερϰυραίων, ενώ έστειλε τους οπλίτες ϰαι τους πελταστές του στην Αϰαρνανία για να προσφέρουν εϰεί τις υπηρεσίες τους (Ξεν. Ἑλλην., VI, 2, 13 ϰ.ε.).

89 Βλ. Kendrick Pritchett, ό.π., σελ. 59 ϰ.ε.

90 Βλ. Kendrick Pritchett, ό.π., σελ. 85, 101 ϰ.ε.

91 Διόδ., XV, 45, 4. Αϰόμα ϰαι ϰατά τον 5^ο αιώνα έχουμε περιπτώσεις όπου οι στρατηγοί έπαιρναν αποφάσεις, αϰόμη ϰαι για σύναψη συμφωνιών, με διϰή τους πρωτοβουλία χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι υπήρχαν απαραίτητα πολιτιϰές συγϰρούσεις ή διαφωνίες με τον δήμο των Αθηναίων που σε αρϰετές περιπτώσεις ενέϰρινε τις ενέργειες αυτές. Βλ. Antony Andrewes, «The Generals in Hellespont, 410-407 B.C.», Journal of Hellenic Studies 73, 1953, σελ. 8-9.

92 Ξενοφ., Ἑλλην., V, 4, 64.

93 Βλ. Christopher Tuplin, «Timotheos and Corcyra», ό.π., σελ. 563 ϰ.ε. Peter Rhodes, Robin Osborne, Greek Historical Inscriptions 404-323, ό.π., σελ. 112-113.

94 Ξενοφ., ό. π. Βλ. παραπάνω υποσ. 19 ϰαι 20.

95 Πόσο θερμά αγϰάλιαζε άραγε το δημοϰρατικό ϰαθεστώς ο Τιμόθεος, ο οποίος φαίνεται ότι είχε ϰατηγορηθεί ότι μισούσε τον δήμο (μισόδημος): Ισοϰρ. Περὶ τῆς ἀντιδόσεως, 131 ϰ.ε. Βλ. σχετιϰά Josiah Ober, Political Dissent in Democratic Athens, Princeton, 1999, σελ. 11, 268 ϰ.ε.

96 Για την στρατηγιϰή σημασία της Ζαϰύνθου, αλλά ϰαι της Κεφαλονιάς, ϰατά τον Πελοποννησιαϰό πόλεμο, βλ. Θουϰ., II, 7, 3˙ 9, 4˙ 80, 1˙ Στράβων, VIII, 2, 2˙ Βλ. ϰαι John Buckler, Aegean Greece in the Fourth Century BC, Leiden 2003, σελ. 253 ϰαι υποσ. 22. Για την σημασία της Ζαϰύνθου ως αγϰυροβόλιο ϰαι βάση επιχειρήσεων στο Ιόνιο αλλά ϰαι στην απέναντι αϰτή της Πελοποννήσου, βλ. για παράδειγμα Θουϰ., IV, 8, 1 ϰ.ε. βλ. ϰαι Robert Strassler, «The Opening of the Pylos Campaign», The Journal of Hellenic Studies 110, 1990, σελ. 110-125.

97 Βλ. George Cawkwell, «The King’s Peace», σελ. 80, ϰ.ε. ο ίδιος, «Notes on the Peace of 375/4», ό.π., σελ. 95˙ P. J. Stylianou, σελ. 364-5˙ βλ. ϰαι παραπάνω υποσ. 58.

98 Βλ. George Cawkwell, The Greek Wars, ό.π., σελ. 184.

99 Βλ. Διόδωρος XV, 46, 4-6˙ Παυσανίας, ΙΧ 1. 6 ϰ.ε. Ισοϰράτης, Πλαταϊϰός. Για την ϰαταστροφή αυτή των Πλαταιέων, βλ. P. J. Stylianou, ό.π., σελ. 366.

100 Ξενοφ., Ἑλλην., VI, 2, 1 (μετάφραση Ρόδη Ρούφου, ό. π.): «... Ωστόσο οι Αθηναίοι, βλέποντας τους Θηβαίους να δυναμώνουν χάρη σ’αυτούς, δίχως όμως ϰαι να συνεισφέρουν στις δαπάνες του ναυτιϰού (οἱ δ’᾿Αθηναῖοι, αὐξανομένους μὲν ὁρῶντες διὰ σφᾶς τοὺς Θηβαίους, χρήματά τε οὐ συμβαλλομένους εἰς τὸ ναυτιϰόν) — ενώ τους ίδιους τούς εξαντλούσαν οι πολεμιϰές δαπάνες, οι επιδρομές από την Αίγινα ϰαι η φρούρηση των εδαφών τους — θέλησαν να δώσουν τέλος στον πόλεμο (ἐπεθύμησαν παύσασθαι τοῦ πολέμου) ˙ έστειλαν λοιπόν πρέσβεις στη Λαϰεδαίμονα ϰ’έϰαναν ειρήνη.»

101 Ξενοφ., Ἑλλην., VI, 2, 2-3.

102 XV, 45, 2. Σύμφωνα πάντα με τον Διόδωρο, η ϰοινὴ εἰρήνη δεν είχε ελπίδες να έχει μεγάλη διάρϰεια˙ βλ. XV, 1-3˙ 20, 1˙ 25, 1˙ 26.1˙ 40˙ 45˙ 77, 1-2˙ 94, 1.

103 Ο George Cawkwell, The Greek Wars, ό.π., σελ. 184, χαραϰτηρίζει τις επιχειρήσεις — των Σπαρτιατών (με τον Μνάσιππο) ϰαι των Αθηναίων (με τον Ιφιϰράτη) — στο Ιόνιο το 373/2 ως έναν «phoney war» ϰαι υποστηρίζει (ό.π., σελ. 185) ότι το μοναδιϰό εμπόδιο για την βιωσιμότητα ϰαι διάρϰεια της ειρήνης του 375/4 ήταν οι Θηβαίοι.

104 Philip Harding, «Athenian Foreign Policy in the Fourth Century», Klio 77, 1995, σελ. 105.

105 Βλ. ωστόσο, P. J. Stylianou, ό.π., σελ. 137 υποσ. 35: «… an awareness of D’s propensity to write nonsensical greek does not dispose one to perceive lacunae and textual corruption wherever the text is defective in some way…». Ο συγγραφέας, ό.π., σελ. 348, σχολιάζοντας το χωρίο XV, 45, 2, αν ϰαι θεωρεί ότι το ϰείμενο είναι «εσφαλμένο», δεν αποϰλείει ωστόσο το ενδεχόμενο να μην υπάρχει lacuna: «the text is obviously wrong as it stands… It is not impossible of course that the missing information is not the result of a lacuna, but of D’s telescoping technique».

106 Βλ. παραπάνω υποσ. 58, 97.

107 Για τον Τιμόθεο ως υπέρμαχο της διπλωματιϰής αντίληψης περί πολέμου, βλ. Ισοϰρ., ό.π., 115-117˙ Georges Mathieu, Οι πολιτιϰές ιδέες του Ισοϰράτη, Αθήνα, 1995, σελ. 134 ϰ.ε.

108 Περὶ τῆς ἀντιδόσεως, 115, 117, 119.

109 Βλ. George Cawkwell, Thucydides and the Peloponnesian War, ό.π., σελ. 106: «… Indeed, one may be sceptical about these labels “oligarchic” and “democratic”. Politicians then, as always, knew on which side their bread was buttered».

Auteur

Kalomira Mataranga

Université Ionienne, Corfou

Voir plus de livres

Dossier : Alexandre le Grand, religion et tradition

2003

Dossier : Et si les Romains avaient inventé la Grèce ?

2005

Dossier : Phantasia

2004

Dossier : Tekhnai/artes

2007

Dossier : S'habiller, se déshabiller dans les mondes anciens

2008

Dossier : Images mises en forme

2009

Dossier : Normativité

2010

Dossier : Émotions

2011

Dossier : Serments et paroles efficaces

2012

Des femmes en action

L'individu et la fonction en Grèce antique

Sandra Boehringer et Violaine Sebillotte Cuchet (dir.)

2013

Dossier : Mères et maternités en Grèce ancienne

2013

Dossier : Des vases pour les Athéniens

vi^e-iv^e siècle avant notre ère

2014

Dossier : Alexandre le Grand, religion et tradition

2003

Dossier : Et si les Romains avaient inventé la Grèce ?

2005

Dossier : Phantasia

2004

Dossier : Tekhnai/artes

2007

Dossier : S'habiller, se déshabiller dans les mondes anciens

2008

Dossier : Images mises en forme

2009

Dossier : Normativité

2010

Dossier : Émotions

2011

Dossier : Serments et paroles efficaces

2012

Des femmes en action

L'individu et la fonction en Grèce antique

Sandra Boehringer et Violaine Sebillotte Cuchet (dir.)

2013

Dossier : Mères et maternités en Grèce ancienne

2013

Dossier : Des vases pour les Athéniens

vi^e-iv^e siècle avant notre ère

2014